e45)) Avâmil Taksimatı
ÂMİL (60)
Lafzi ve manevi olmak üzere iki kısma ayrılır. Lafzi de kendi arasında Semâî ve Kıyâsî olmak üzere iki kısımdır. Semâî amiller kırkdokuz fert olup beş nevidir.
Birinci Nevi Harf-i Cerler’dir (20) : Be, min, ila, an, alâ, lam, fi, kef, hatta, rubbe, vav’ül-kasem, ta’ül-kasem, hâşâ, müz, münzü, halâ, adâ, levlâ, keyme ve lealle
İkinci Nevi İsmini Nasp, Haberini Raf Edenlerdir (
:İnne, enne, keenne, lâkinne, leyte, lealle, illâ, lâ
Üçüncü Nevi İsmini Raf, Haberini Nasp Edenlerdir (2) : Leyse’ye müşabih olan mâ ve lâ
Dördüncü Nevi Fiil-i Müzariyi Nasp Edenlerdir (4) : En, len, key, izen
Beşinci Nevi Fiil-i Müzariyi Cezmedenlerdir (15) : Lem, lemmâ, emir lâmı, nehî la’sı, in, mehmâ, mâ, men, eyne, metâ, ennâ, eyyü, haysümâ, iz mâ, izâ mâ
Amil-i Kıyâsîler (9) :Mutlak fiil, ism-i fail, ism-i mef’ul, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tefdıl, mastar, ism-i muzâf, ism-i müphem’üt-tâm ve manayı fiil
Amil-i Manevî (2): Müpteda ve haberi rafeden, Nevâsıp ve cevâzımdan hâlî olan fiil-i müzariyi rafeden
MAMÜL (30)
İki kısımdır. Mamül-ü bil’asale ve Mamül-ü bi’ttebeıyye. Mamül-ü bil’asale dörttür: M.Merfû, Mensûp, Mecrûr ve Meczûm
Mamül-ü Merfû (9): Fail, naib-i fail, müpteda, haber, kane babının ismi, inne babının haberi, cins-i nefî için olan lâ’nın haberi, leyse’ye müşabih olan mâ ve lâ’nın ismi, nevâsıp ve cevâzımdan hâlî olan fiil-i müzari
Mamül-ü Mensup (13): Mef’ûl-ü mutlak, bih, fiih, leh, meah, hal, temyiz, müstesna, kane babının haberi, inne babının ismi, cins-i nefi için olan lâ’nın ismi, Leyse’ye müşabih olan mâ ve lâ’nın haberi, nevâsıptan biri dahil olan fiil-i müzari
Mamül-ü Mecrûr (2): Harf-i cerle mecrûr ve izafetle mecrûr
Mamül-ü Meczüm (1): Cevâzımdan birisi kendisine dahil olan fiil-i müzari
Mamül-ü Bit’tebeıyye (5): Sıfat, Atıf, Te’kit, Bedel ve Atf-ü Beyan
İĞRAB (10)
Hareke, harf ve haziftir. Hareke üçtür: Fetha, zamme, kesre. Harf dörttür: Vav, ye, elif, nun. Hazif üçtür: Harekenin hazfi, ahirinin hazfi, nûnun hazfi. Bu on iğrab dokuz yerde bulunur. Buralar:
1. Müfred munsarıf ve cemi mükesser munsarıflar: Halet-i raf’ı zamme, nasbı fetha, cerri de kesre iledir.
2. Gayr-i munsarıflar: Halet-i raf’ı zamme, nasbı ve cerri fetha iledir.
3. Cemi müennes salimler: Halet-i raf’ı zamme, nasbı ve cerri kesre iledir.
4. Tesniye, isnâni ve zamire muzâf olan kilâ kelimesi: Halet-i raf’ı elif, nasbı ve cerri yâ iledir.
5. Cemi müzekker salim, ülû, ışrûne ve kardeşlerinin: Halet-i raf’ı vav, nasbı ve cerri yâ iledir.
6. Mütekellim ya’sının gayrisine muzâf olan esmâ-i site-i mûtellenin:Raf’ı vav, nasbı elif, cerri ya iledir.
7. Ahiri sahih olup zamir bitişmeyen müzarinin: Raf’ı zamme, nasbı fetha, cezmi harekenin hazfiyledir.
8. Ahiri harfi illet olup, zamir bitişmeyen müzarinin: Raf’ı zamme, nasbı fetha, cezmi ahirinin hazfiyledir.
9. Ahirine cemi müennes nununun dışında zamir bitişen müzarinin: Raf’ı nûn, nasbı cezmi nunun hazfiyledir.
Eğer iğrab lafızda zahir olursa lafzî, Kelimenin ahirinde gizlenirse takdiri, Hem lafızda zahir olmaz hem de kelimenin ahirinde gizlenmezse ona da mahallî denir.
