29 Ocak 1932'den Bu Günlere... -5-
Bilindiği gibi, İslam dinine göre imandan sonra ilk emir namazdır. Namazın vakitleri, belli ve belirli lâfızlarla ve yüksek sesle okunan ezanla duyurulur.
Bir beldede İslamın ve müslümanların varlığının sembolü ezandır. Ezan öyle bir sembol ki, Müslüman olan bir bölge halkı, ezan okumamakta diretse, İslam hukukçularına göre, başka bir çare yoksa onlara harp ilan edilir...
Allah'a, Allah'ın peygamberine ve âhiret kurtuluşuna çağırdığı için, ezan aynı zamanda İslama bir çağrı ve dâvettir. Bu dâvet, dünyada Müslüman bulunan her yerde devamlı tekrarlanır durur...
Ezan, "bildirmek, duyurmak, çağrı ve ilan" mânâlarına gelir. Ezan okuyana "müezzin" denir.
Ezan kelimesi, Kur'ân-ı Kerim'de Tevbe sûresi 3. âyette "Bildiri" mânâsında, Hacc sûresi 27. âyette de "Îlan" mânâsında olmak üzere iki yerde geçer. Mâide sûresi 58. âyet ile Cuma sûresi 9. âyette de mânâ olarak ezandan bahsedilir.
Müezzin kelimesi de A'raf sûresi 44. âyet ile Yûsuf sûresi 70. âyette "Îlan edici" mânâsında iki yerde geçmektedir.
EZANIN FIKHÎ HÜKMÜ...
Ezan okumak; Hanefî, Şâfiî ve Mâlikîlere göre müekked (kuvvetli) sünnet, bâzı Hanefî âlimlerine göre de vâcibtir. Onun için, "Ezan, vâcib derecesinde kuvvetli sünnettir" deniliyor.
Ezan, namaz vakti girdikten sonra okunur. Vakitten önce okunan ezan okunmamış sayılır, tekrar okunması gerekir. Ezanın sözlerinin sırası değiştirilirse yine yeniden okunması icap eder.
Namaz, İslamın Mekke döneminde farz kılındığı halde, ezan henüz meşrû kılınmadığı için müslümanlar Mekke döneminin tamamında ve Medine'de ilk dönemde zaman zaman bir araya gelip namaz vakitlerini beklerlerdi. Namaz vaktini bildirmek için bir müddet "Essalâh! Essalâh!.. /Namaz namaz!.." diyerek namaz için çağrıda bulunuldu. Fakat bu kâfi gelmiyor ve başka bir işarete ihtiyaç duyuluyordu...
Namaz vaktinin geldiğini bildirmek için; boru öttürmek, ateş yakmak veya bayrak asmak gibi tekliflerin hiç birini, başka din mensuplarının yaptıklarına benzemek olacağından Resûlüllah Efendimiz kabul buyurmadılar...
Ezan, o sıralarda ashabtan Abdullah bin Zeyd'e rüyasında bildiğimiz şekliyle öğretildi. O da rüyasını Peygamberimiz'e anlattı. Hazret-i Ömer (r.a.) aynı rüyayı kendisinin de gördüğünü söyledi. Hazret-i Resûlüllah sallallâhü aleyhi ve sellem, Bilâl-i Habeşî Hazretleri'ne, rüyada öğretilen şekilde ezan okumasını emretti. Hazreti Bilal yüksek bir evin üstüne çıktı ve ilk olarak sabah ezanı okudu...
Bilal-i Habeşî Hazretleri'nin okuduğu ezan, İslamın yayıldığı her yerde aynı şekilde asırlarca okundu durdu. 1932 senesine kadar memleketimizde de aynı şekilde okundu.
EZANIN TÜRKÇELEŞTİRİLMESİ...
Osmanlı döneminin son zamanları ile 2. Meşrûtiyeti takip eden yıllardaki "Türkçülük ve Dilde Sadeleşme" akımının arkasından, önemli münakaşalara sebep olan "Ezanın Türkçeleştirilmesi" meselesi ortaya atıldı. Bu fikri 1918'de ilk ortaya atan Ziya Gökalp idi. Halbuki aynı Gökalp, Osmanlılık idealini taşıdığı dönemde, 1908'de Ezan adlı şiirinde, ezanı "Büyük asrın (asr-ı saadetin/Peygamberimiz'in zamanının) sesi" olarak anıyor ve şu mısralarla övüyordu:
Okunurken ezan, sanır her vicdan
Cebrâildir; gelmiş Bilal ağzından
Bütün İslam âlemine seslenir.
Bu mısraların sahibi Ziya Gökalp, Selânik'e yerleştikten sonra 1918'de yazdığı Yeni Hayat kitabındaki "Vatan" şiirinde 180 derecelik bir dönüş sergiliyor ve şöyle diyordu:
Bir ülke ki câmiinde Türkçe ezan okunur
Köylü anlar mânâsını namazdaki duânın
Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur'an okunur
Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hudâ'nın
Ey Türk oğlu! İşte senin orasıdır vatanın.
Ziya Gökalp, ezan ve Kur'an'ın Türkçe okunma fikrini Türkçülüğün Esasları kitabında da tekrarladı.
Onun bu fikirleri Cumhuriyet döneminde hararetle benimsendi ve 1932'de ezanın Türkçe okunmasına karar verildi. Türkçe ezan ilk defa 29 Ocak 1932'de Fatih Câmii'nde okutturuldu...
Hedef sadece ezan değildi. Ezanla beraber diğer ibâdetlerin de Türkçeleştirilmesi üzerinde duruluyor ve hedef şöyle belirleniyordu:
Tekbirin, ezanın, kâmetin, salânın, hutbenin ve namazın Türkçeleştirilmesi...
Bu iş için, Dolmabahçe sarayında çalışmak üzere Aralık 1931'de 9 hafız görevlendirildi. Bu heyet, tekbir, ezan ve kâmeti konservatuvardan bazı sazların da katılımıyla meşk ederek hazırladı.
Diğer 8 hafız "Allâhü Ekber" lafzını "Allah büyüktür" şeklinde, Ali Rıza Sağman ise "Tanrı uludur" şeklinde tercüme etti ve bu tercüme kabul edildi.
Ezanın "Hayye ale'l-felah" cümlesi önce "Haydi kurtuluşa" diye tercüme edilmek istendiyse de vazgeçildi. Çünkü böyle denilince, ezanı duyup da namaza gelmeyenlerin kurtuluşa eremeyecekleri ilan edilmiş olacaktı. Onun için "Felah" kelimesi Arapça olmasına rağmen, "Haydi kurtuluşa" demek yerine "Haydi felâha" şeklinde okunmasına karar verildi.
Türkçe Kur'an, Türkçe tekbir ve Türkçe kâmet ise 3 Şubat 1932'ye rastlayan Kadir Gecesi'nde, o zaman henüz müze haline getirilmemiş olan Ayasofya Câmii'ndeki mevlidde okunup radyodan da naklen yayınlandı. Diyanet İşleri Başkanlığı'nın da bu uygulamayı kabul etmesi sağlandı.
EZAN SUÇLULARINA(!) VERİLEN CEZALAR...
Câmi ve mescid görevlilerine gönderilen tâmimden sonra, ezanın Türkçe okunması sıkı bir şekilde takip edildi. Karakol ve jandarma teşkilatının ulaşabildiği her yerde zorla Türkçe ezan okutulmaya başlandı...
Ezanın yeni şeklini benimsemeyenler, bu yeni şekli çocuklara ve bazı meczuplara okutarak pasif direniş gösteriyorlardı. Bazıları da yeni şekli yüksek sesle okuttuktan sonra arkasından kısık sesle eski ve aslî şekliyle ezan okuyorlardı. Buna engel olmak için câmi içinde, câmi dışında ve minare kapılarında polis ve jandarmalar bekletiliyordu. Bu yasağın kânunî bir dayanağı olmadığı için, uymayanlar böyle polisiye tedbirlerle yıldırılsa da tepkiler bitmiyordu...
Ezanın Türkçe okunmasına ilk büyük tepki 1 Şubat 1933'de Bursa'da oldu. Topal Halil adında halktan biri, Ulucâmi'de Arapça ezan okuyunca minare dibinde bekleyen bir sivil polis tarafından tartaklanarak karakola götürülmek istendi. Buna tepki gösteren halk valiliğe yürüdü.
Bunun üzerine, Bursa müftüsü, savcı ve sulh hâkimi görevden alındı. Hadiseye karışan 19 kişi Çorum Ceza Mahkemesi'nde ağır hapis ve sürgün cezasına çarptırıldı. Diyanet İşleri Reisliği, bütün müftülüklere gönderdiği tâmimle "Görevlilerin ezan ve kâmeti Türkçe okumalarını, buna uymayanların katî ve şedid (şiddetli) şekilde cezalandırılacağını..." bildirdi. Bunun ardından da câmi görevlilerine Arapça salâ vermemeleri emri geldi.
Ezanın Türkçe okunmasına uymayan görevliler, 1941 senesine kadar "Yetkili mercîlerin kamu düzenini sağlamaya yönelik emrine aykırı davranmak" suçundan cezalandırıldılar. Bu cezayla ilgili 526. maddeye daha sonra şu ilave ceza da eklendi:
"Arapça ezan ve kâmet okuyanların üç aya kadar hapis veya on liradan ikiyüz liraya kadar para cezası ile cezalandırılması..."
Bu cezayı hafif zannetmemeli. O günün fakir Türkiyesinde en küçük ceza olan on lira bile büyük bir mâlî ceza idi. Üstüne üstlük, her ne kadar öngörülen cezalar böyleyse de uygulamalar daha ağır oluyordu. Yani gerçek infaz, kanunla belirlenenin üç-dört katına çıkıyordu.
Tatbik edilen cezalar içinde dayak ve aylarca akıl hastanelerine kapatma da vardı. Buna rağmen, kâh bir millî maçta, kâh bir sinemada, kâh çeşitli câmilerde, kâh bir vâlinin bulunduğu yerde, hatta TBMM dinleyici locasında Arapça ezan okuyanlar oluyordu. Hükümet ise işin peşini bırakmıyordu. Arapça ezan okuyanlara hapis ve para cezaları veriliyor, bir çoğu da akıl hastanelerine sevkediliyordu...
MECBÛRİYETTEN...
Seneler böyle geçerken, halk 1946 seçimlerinde Demokrat Parti'ye yönelince hükümet bu sıkı politikanın ve yasağın hızını kesmek mecburiyetinde kaldı. Bunun neticesi olarak Diyanet İşleri Reisliği'nin 22 Eylül 1948 tarihli tâmiminde şöyle deniliyordu:
"Mevlidlerde, hatim duâlarında, bayram namazı ile bayram günlerinde okunması gereken tekbirlerin Arapça okunması, Arapça ezan ve Arapça kâmet yasağı içine girmemektedir."
Buna ilaveten 1950 seçimlerinden sonra, ezanın Arapça aslıyla okunması yasağının kaldırılması için yoğun bir çalışma başlatıldı. TBMM'ye kanun teklifleri sunuldu. Sonunda ceza kanununun 526. maddesinde değişiklikler yapılarak 16 Haziran 1950'de o senenin Ramazan ayından önce ezanın Arapça okunması serbest bırakıldı. Türkçe okunması ortadan kalkmadı, sadece Arapça okunması da serbest oldu.
Diyanet İşleri Başkanlığı'nın müftülüklere gönderdiği bu meseleyle ilgili tâmimde şöyle deniliyordu:
"Ezana mahsus özel lafızlar, ezanın rüknü ve sıhhatinin (doğru olmasının) şartıdır. En doğru şekilde bir tercüme ile de olsa, bu özel lafızlardan başka şekilde okunan ezana itibar yoktur....."
Ramazan ayıydı, bayram gelmemişti ama yasağın kalkmasıyla ülkeye adeta bayram gelmişti. Minarelerden yükselen "Allâhü Ekber" sedalarını duyan halk kapı ve pencerelere, balkonlara doluşmuş, sevinçten ağlıyordu. Sabah ezanlarını dinlemek için câmilerin etraflarında toplananlar yeri öpüyorlardı... Birçok kimse bu günlere gelindiği için şükür kurbanları kesmişti...
RAHMETLİ ANNEM DE ŞÂHİTLERDEN...
Rahmetli annem de kendisinin bu sevinç göz yaşları akıtanlar arasında olduğunu anlatırdı. O zaman Kırıkkale'nin Keskin kazasında bulunuyormuş. Ezan ilk defa "Allâhü Ekber Allâhü Ekber..." diye okunmaya başlayınca, kadınlar evlerin balkon ve pencerelerine koşuşup sevinçten hüngür hüngür ağlamaya başlamışlar. Annem bunu iç çekerek anlatır, "Aaah evladım, o günler bir daha geri gelmesin" derdi...
Değerli okuyucu!
Son senelerde yine, ezan ve namazla ilgisi olmayan bazı kimselerden çatlak sesler duyulmakta, bunlar ezanın Türkçe okunması gerektiğini söylemeye kalkışmaktadırlar. Fakat söylemeleriyle seslerinin kesilmesi bir olmaktadır. Şöyle ki, siyâsî bir hüviyet taşıyan bu kimseler, bu sözü söyler söylemez siyâsî hayatları sönüvermektedir. Yani bir mânâda ezan adeta kendilerini çarpmaktadır. Zaten ezan 14 asırdır nicelerini çarpıp durmaktadır. Bundan sonra da çarpacaktır...
Değerli okuyucu!
Memleketimizde 1932'de başlayıp 18 sene devam eden Arapça ezan yasağı 29 Ocakta başlamıştı. Bu hususta daha geniş bilgi için, TDV İslam Ansiklopedisi'nin Ezan maddesine, H. Hüseyin Ceylan'ın Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri isimli eserine ve Dücane Cündioğlu'nun Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi isimli eserine müracaat edilebilir...
Ali EREN | 26 Şubat 2013 Salı | www.haberkita.com (http://www.haberkita.com/29-ocak-1932den-bu-gunlere-5_31280.html)
Allah Razı Olsun.
Güzel paylaşım.Emeğinize sağlık.