İSTANBUL LALESİLale Mecmuasından Ferah efza (ferahlık artıran) isimli lale
İstanbul'da ıslah edilmiş ilk lale çeşidini elde edenin Şelhülislam Ebussuud Efendi (1490¬1573) olduğunu Tabip Mehmed Aşk!, kitabında kaydetmektedir. XVIII. yüzyılın başlarına ka¬dar yetişen şükufeci1er ve yetiştirdikleri lale ve zerrin çeşitlerinin isimlerini veren "Netayicü'l¬ezhar" isimli kitabın yazan Cerrahpaşa Camii imamı Mehmed bin Ahmed Ubeydi Efendi de, en eski lale yetiştiricisi olarak Ebussuud Efendi'yi' göstermekte ve elde edilen bu ilk lale çeşidi ne "Nûr-ı Adn" (Cennet nuru) ismi verildiğini yazmaktadır. Bu eserde 200 kadar şükufeci (çiçek yetiştiricisi)nin ismi kayıtlıdır.
XVI - XVII. yüzyıllarda elde edilen lale çeşitlerinin isimleri, özellikleri ve yetiştiricileri hakkında bilgi veren elyazması risaleler İstanbul kitaplıklarında bulunmaktadır.Bu risalelerdeki bilgilere göre, İstanbul'da elde edilen lale çeşitlerinin miktarı toplam olarak 2.000 civa¬rındadır. Bazı çeşitler çok az elde edilmiş olduğundan zamanla kaybolmuş ve yeni elde edilen çeşitler listelere alınmıştır. Risalelerde kayıtlı bulunan lale isimlerinin farklı oluşu bu düşünceyi doğrulamaktadır .
"Lalezar-ı İbrahim" de 850, "Defter-i Lalezar-ı İstanbul" da ise 1681-1726 yılları ara¬sında elde edilen ve revaçta olan 1108 lale çeşidinin isimleri ve özellikleri kayıtlıdır. Von Di¬ez'in sahip olduğu, Sadrazam Damad İbrahim Paşa dönemine ait bir elyazması risalede, 120 ta¬nesi tarif edilmiş, 1323 lale çeşidinin ismi bulunmaktadır."Ferah-engiz" isimli ve 1764 tarihli risalede ise 1588 lale çeşidinin ismi kayıtlıdır.
M. Münir Aktepe'nin "Defter-i Lalezar-ı İstanbul" "Takvimü'l-kibar fi Miyari'1-ezhar gibi ana kaynaklara dayanarak 1952- 1954 yıllarında yayınladığı iki makale Osmanlı döne¬minde İstanbul' da elde edilen lale çeşitlerinin isimleri, özellikleri, yetiştiricilerinin özgeçmişleri ve lale soğanlarının satış fiyatları yönünden çok önemli bir araştırmadır.
"İstanbul Lalesi" ismini verdiğimiz kültür çeşitlerinin hangi yabani lale türünden ve hangi yöntemler ile elde edildiği konusu henüz tam olarak açıklığa kavuşmamıştır. M. H. Hoog, petallerin uçlarının, sivri olmasından dolayı, Kırım bölgesi steplerinde yetişen ve İstanbul'a "Kefe Lalesi" ismiyle gelen Tulipa schrenkii Regel türünden elde edilmiş olabileceği kanısındadır. Bu tür, 10- 15 cm. yükseklikte, bodur bir bitkidir. Çiçekleri kırmızı, turuncu, sarı, mor, beyaz veya kenarları sarı-kırmızı renklidir. Petaller 20-50 mm. uzunlukta ve 10-20 mm. genişlikte ve sivri uçludur.
Ahmed Refik (Altınay)'ın Sultan İkinci Selim (1524- 1576) döneminde Kırım'ın güneyin¬deki Kefe'den, saray bahçeleri için, 300.000 adet lale soğanı getirtilmiş olduğunu kaydetmesi C. Clusius ve Evliya Çelebi'nin İstanbul'da "Kefe . Lalesi" ismi verilen bir lale çeşidinin bulun¬duğunu yazmaları M. H. Hoog'l1n varsayımını doğrulayan kanıtlar olarak kabul edilebilir.
İstanbul lalesi çeşitleri 1730 yıllarından sonra yavaş yavaş, tamamen ortadan kalkmıştır.
Dış görünüş olarak İstanbul lalesine, petallerinin ucu biz gibi sivri olması nedeniyle benzeyen ve halen Avrupa' da yetiştirilmekte olan tek tür T. acuminata Yahl türüdür.
T. schrenkii ve T. acuminata türlerine ait soğanları Hollanda'dan getirterek İstanbul'da yetiştirdik. Elde ettiğimiz çiçekler, perigon parçalarının sivri uçlu olması nedeniyle, "İstanbul Lalesi" ile az da olsa bir benzerlik göstermektedir.
Lale çeşitlerine verilen isimler genellikle Arapça veya Farsçadır. Bir kaç İstanbul lalesi ismi:
Behçet-i çemen - çayırın güzelliği
Berk-i rana - Güzel yaprak
Cam-ı gül renk - Gül renkli bardak
Cam-ı Hurşid - Hurşid'in kadehi
Cam-ı simin - Gümüş kadeh
Cam-ı zerrin - Altın kadeh
Cevher-i hayat - Hayat cevheri
Dilcû - Gönül çeken
Dilsûz - Gönül yakan
Dürr-i yetka - Eşsiz inci
Ferahetza - Ferahlık artıran
Feyz-i seher - Seherin feyzi
GüI-i şebab - Gençlik gülü
Gülruhsar - Gül yanaklı
Kerem-i Bari – Allahın lutfu
Kumaş-ı aşk - Aşk kumaşı
Lem'a-i feyz - Feyz pınltısı
Leylaki - Leylak rengi
Ma'tuf-ı müjgan - Kirpiklere dönük
Menba-i hayat - Hayatın kaynağı
Mir'at - Ayna
Nahl-İ erguvan - Erguvan rengi süs ağacı
Turhan Baytop'un İstanbul Lalesi kitabından
