SADAKAT MEDRESESİ > METİNLER MÜZAKERELERİ
Metinler > isaguciii
nato183203:
ايساغوجى نك تقسيماتي
دلالة مطلق لفظ
لفظية غير لفظية مفرد مركب
وضعية عقلية طبعية كلي جزئي
بالمطابقة بالتضمن بالالتزام ذاتي عرضي
علم منطق باعتبار الطرف
تصورات تصديقات
مبادى مقاصد مبادى مقاصد
كليات خمس قول شارح قضايا قياس
1- جنس حد رسم
2- نوع حد تام حد ناقص رسم تام رسم ناقص
3- فصل
4- عرض عام
5- عرض خاص
قضية
باعتبار الطرف باعتبار النسبة باعتبار الموضوع
حملية شرطية موجبة سالبة محصوصه محصورة مهملة
متصلة منفصلة كلية جزئية
موجبه سالبة موجبه سالبة
أحكام قضايا قياس
تناقض عكس بحسب الصورة بحسب المادة
موجبئه كلية سالبئه كلية اقتراني استثنائي 1- برهان
2- جدل
موجبئه جزئية سالبئه جزئية 3- خطابة
4- شعر
5- مغالطة
* كتاب ايساغوجى *
س - ايساغوجي نصل بر كلمه در ،مصنفي كمدر ؟
س - قضيهء حمليه و شرطيه نه يه ديرلر ؟
س - حمليه نك وشرطيه نك برنجي وايكنجي جزلرينه نه اسم ويريلر ؟
س - موجبه وسالبه نه يه ديرلر ؟
س - موجبه وسالبه نك سور أداتلرى نلردر ؟
س - تناقضك تحقق ايتديغي يرلر نلردر ؟
س - موجبهء كلية وسالبهء كليه نصل عكس ايدر ؟
س - حد أوسط، حد أصغر و حد أكبر نه يه دينر ؟
س - صغرى وكبرى نه يه دينر ؟
س - شكللر قاجدر ؟
س - شكل أولك نتيجه ويرمه سينك ضربلرى قاجدر،رموزلرى نلردر ؟
س - يقينيات قاجدر، نلردر ؟
تعريفات ايساغوجى
علم منطق : وَهُوَ آلَةٌ قاَنُونِيَّةٌ تَعْصِمُ مُراَعاَتُهاَ الذِّهْنَ عَنِ الْخَطَاءِ فِي الْفِكْرِ
مفرد : وهو الذى لا يراد بالجزء منه دلالة على جزء معناه
مركب : وهو الذى يراد بالجزء منه دلالة على جزء معناه
جنس : ويرسم بانه كلىمقول علىكثيرين مختلفين بالحقايق في جواب ماهو
نوع : ويرسم بانه كلىمقول علىكثيرين مختلفين بالعدد دون الحقيقة فى جواب ماهو
فصل : ويرسم بانه كلىمقول علىالشيء في جواب أي شيء هو في ذاته
عرض خاص : وترسم بأنها كلية تقال على ما تحت حقيقة واحدة فقط قولا عرضيا
عرض عام : ويرسم بأنه كلي يقال على ما تحت حقايق مختلفة قولا عرضيا
حد : قول دال على ماهية الشيء
انسان : انه ماش على قدميه عريض الأظفار بادى البشرة مستقيم القامة ضحاك بالطبع
قضية : قول يصح أن يقال لقائله انه صادق فيه أو كاذب فيه صادقة والأخرى كاذبة
عكس : وهو أن يصير الموضوع محمولا والحمول موضوعا مع بقاء الإيجاب والسلب
بحاله والتصديق والتكذيب بحاله
قياس : وهو قول مؤلف من أقوال متى سلمت للزم عنها لذاتها قول آخر
برهان : وهو قياس مؤلف من مقدمات يقينية لانتاج اليقين
جدل : وهو قياس مؤلف من مقدمات مشهورة
خطابة : وهو قياس مؤلف من مقدمات مقبولة عن شخص معتقد فيه أومظنونة
شعر : وهو قياس مؤلف من مقدمات تنبسط منها التفس أو تنقبض
مغالطة : وهو قياس مؤلف من مقدمات كاذبة شبيهة بالحق
علم منطق حقنده قيصه معلومات
علم منطق،فلسفه علمينك يدى شعبه سندن بر يدر. ايلك اولارق أرسطو اورطايه قويمش ومعلم أول ديه اسملنديرلمشدر.
حضرتيمز قدس سره "علم منطق هم علمك وهم عقلك ميزانيدر".بيورمشلردر.
أيريجه بدرلرى عثمان أفنديده حضرت استاذيمزه شويله بر توصيه ده بولنمشلر"اوغلوم علميم قوتلى اولسون ديرسك منطق اوقو، دينم قوتلى اولسون ديرسك علم اصول اوقو".
ارسطو بو علمه "كرجكى بولميه يارا ين بر ألة در." ديمش.معلم ثانى اولان فارابى"رئيس العلوم در" معلم ثالث قبول ايديلن ابن سينا"المنطق خادم العلوم ونعم العون على إدراك العلوم كلها"ديمشلردر. إمام غزالى"من لامعرفةبالمنطق لاثقة بعلمه"ديمش،أيريجه"المنطق معيارالعلوم" بيورمشدر.
عثمانلىمدرسه لرينده ده اوقوتوله كلن علم منطيقه متقدمين علماسي رغبة ايتمه مشلر. جونكه: او زمان داها هنوز علم كلام قاعده لرى تكامل ايتمش دكلدى .متأخرين علماسي ايسه جوق رغبة ايتمشدلر. زيره:عقل يولى ايله أتشه، أيه، كونشه حتىحيوانلره تابانلرك فكرلرينى ينه كندى اوسلوبلرى ايله اونلرى اقناع ايده رك ابطال ايتمك ايجاب ايده جغيندن علم منطيقه رغبة ايتمشلردر.
إمام غزالى وإمام ربانى حض.كبى اسلام عالم لرى تفكر،قضيه وقياسه اهمية ويره رك كائنات قديم در ديين ارسطويه و اونك يولنده اولانلره أيريجه يتمش اوج فرقه دن فرق ضالة أربابينه جوابلر ويرمشلر،اونلرك صابق فكرلرندن مسلمانلرك ضرار كورمه مسى ايجون منطيقه بريرده أغيرلق ويرمشلركه اونلرك شرند ن أمين اوله ليم ديه.
بتون اسلام عالملرى اونجه سمعى دليللره ايمان ايدوب صكره حكمتلرينى دوشونر لر.عقل كوز كبىدر، ضعيف اولان عقللرينى بيغمبر و دين اشيغى ايله تكامل ايتديرب داها ايلرييى كورمشلر.فيلوسفلرايسه كفرقارنليغنده قاليب ايلرييى كوره مه مشلر.
اسلام ديننده فلسفه يوقدر.جونكه فلسفه نك جواب أراديغى صورولرك هبسينه هيج دكيشمز، عكسى اثبات وادعاء ايدلمزبرشكلده حضرت الله طرافندن جواب ويرلمشدر.
فلسفه ندر ؟ وفيلوسف كيمه دينر؟.فلسفه بردونيا كوروشى اولديغندن جوق دكيشك تعريفلر يابلمش ايسه ده ايلك اسلام متفكرىاولان كِنِدى(Kindi) انسانك كوجى اولجو سنده ابدى وكلى اولان وارلقلرك حقيقتينى،أهمية وسببلرينى بيلمه سيدر ديه تعريف ايتمشدر.
داود عليه السلام زماننده ياشه مش اولان (لقمان حكيم) دن شام بولكه سنده يونانلى بر فيلوسف اولان
(empedokles) حكمت اوكرنمش داها صكره اولكه سينه دوننجه موجوداتك منشائي ايله علاقه لى اولارق حكمت علمينى اورطه يه قويمش،بالأخَره يونانلى برمتفكر،سليمان عليه السلامك طلبه لرندن مصرده علم حكمتك برشعبه سى اولان (فيزيك ومتا فيزيك ) اوكرنمش اوده كندىاولكه سينه دوننجه اوكرنديكلرينى تكامل ايتدرمشدر.وشويله بر اعترافده بولنمش بن بتون بوعلملرىبيقمبرلك قانديلندن فائده لنرك تكامل ايتدردم.islam ans. s. 311
ايساغوجى شرحى(هداية الحكمت)ده شوعباره يرألماقده در.(أرسطوطالس هوتلميذ افلاطون وأفلاطون هو تلميذ سقراط وسقراط هو تلميذ داود عليه السلام)خلاصه علم حكمت انسانليغك وبيغمبرليغك واراولوشيله باشله مشدر.كشف الظنون ص:679-هداية الحكمت ص: 25
داها صكره بوعلمىميلاددن تقريبا350 سنه اول سقرط،اوندن أفلاطون،اوندانده أفلاطونك درس خلقه سينده بولونان ارسطوطالس علم منطقىايلك اولارق تدوين ايتمش،بوسببدن كنديسينه معلم اول دينمشدر.
معلم ثانى صاييلن فارابى ايسه حكماء اسلامدن اولوب تركى در. ايلك تحصيلندن صكره منطق علمينه ميل ايدوب او زمانه قدار حكمت وفلسفه ده كمسه نك واره ماديغىدرجاته واصل اولمشدر، هجرى 339 سنه سنده وفات ايتمشدر. قاموس الاعلام ج:5_ص:3322
معلم ثالث اولارق بيلينن ابن سينا بخاراده دوغمش هجرى 428 سنه سنده همدانده وفات ايتمشدر.
تعريفات ايساغوجى
1 - علم منطق : وَهُوَ آلَةٌ قاَنُونِيَّةٌ تَعْصِمُ مُراَعاَتُهاَ الذِّهْنَ عَنِ الْخَطَاءِ فِي الْفِكْرِ
2 – موضوعى : تَصَوُّراَت وَتَصْدِيقَات ، غايه سى:فِكْرِ صَحِيحِي فِكْرِ فاَسِدْدَنْ تَمْيِيزْدِرْ
3 – تصورات : وَهُوَ حُصُولُ صُورَةِ الشَّيْءِ فِي الْعَقْلِ
4 – تصديقات : وَهُوَ اِسْناَدُ أمْرٍ إلَى أمْرٍ آخَرَ اِيجَاباً أوْ سَلْباً
5 – دلالة بالمطابقة: اللفظُ اللدالُّ بالوضعِ يَدُلُّ على تمامِ ماَ وُضِعَ لَه بِالْمُطاَبِقَةِ
6 – " بالتضمن : اللفظ اللدال بالوضع يدل على جزئه بِالتَّضَمُّنِ
7 – " بالالتزام : اللفظ اللدال بالوضع يدل علىمايُلاَزِمُهُ فىالذِّهْنِ بِالْاِلْتِزاَمِ
8 – مفرد : وهو الذى لا يراد بالجزء منه دلالة على جزء معناه
9- مركب : وهو الذى يراد بالجزء منه دلالة على جزء معناه
10- مفرد كلى : وهو الذى لا يمنع نفس تصور مفهومه عن وقوع الشركة
11- مفرد جزئى : وهو الذى يمنع نفس تصور مفهومه عن وقوع الشركة
12- مفردكلىذاتى : وهو الذى يدخل في حقيقة جزئياته
13- مفردكلىعرضى: وهو الذى لا يدخل في حقيقة جزئياته
14- جنس : ويرسم بانه كلىمقول علىكثيرين مختلفين بالحقايق في جواب ماهو
15- نوع : ويرسم بانه كلىمقول علىكثيرين مختلفين بالعدد دون الحقيقة فى جواب ماهو
16- فصل : ويرسم بانه كلىمقول علىالشيء في جواب أي شيء هو في ذاته
17- عرض خاص : وترسم بأنها كلية تقال على ما تحت حقيقة واحدة فقط قولا عرضيا
18- عرض عام : ويرسم بأنه كلي يقال على ما تحت حقايق مختلفة قولا عرضيا
19- حد : قول دال على ماهية الشيء
20- حد تام : وهو الذي يتركب عن جنس الشيء وفصله القريبين
21- حد ناقص : وهو الذي يتركب عن جنس البعيد وفصله القريب
22- رسم تام : وهو الذي يتركب عن جنس الشيء وخواصه اللازمة
23- رسم ناقص : وهو الذي يتركب عن عرضيات تختص جملتها بحقيقة واحدة
24- انسان : انه ماش على قدميه عريض الأظفار بادى البشرة مستقيم القامة ضحاك بالطبع
25- قضية : قول يصح أن يقال لقائله انه صادق فيه أو كاذب فيه
26- تناقض : وهو اختلاف القضيتين بالإيجاب والسلب بحيث يقتضي لذاته
أن يكون إحديهما صادقة والأخرى كاذبة
27- عكس : وهو أن يصير الموضوع محمولا والحمول موضوعا مع بقاء الإيجاب والسلب
بحاله والتصديق والتكذيب بحاله
28 – قياس : وهو قول مؤلف من أقوال متى سلمت للزم عنها لذاتها قول آخر
29- برهان : وهو قياس مؤلف من مقدمات يقينية لانتاج اليقين
30- جدل : وهو قياس مؤلف من مقدمات مشهورة
31- خطابة : وهو قياس مؤلف من مقدمات مقبولة عن شخص معتقد فيه أومظنونة
32- شعر : وهو قياس مؤلف من مقدمات تنبسط منها التفس أو تنقبض
33- مغالطة : وهو قياس مؤلف من مقدمات كاذبة شبيهة بالحق
بسم الله الرحمن الرحيم
علم منطق حقنده معلومات إجماليه
علم منطق،علم حكميه نك(علم فلسفه) يدى شعبه سندن بر شعبه اولوب ايلك اولارق أرسطو تدوين ايتمشدر.شويلكه:حكماءمتقدمين علم منطقده بحث وتكلم ايدرلردي.أنجق إبتداءكلام لرى بارجه،بارجه ومتفرق اولوب أرسطونك ظهورونه قدارمباحثىتهذيب ومسائلى جمع اولمامشدى.
ارسطوظهورايدينجه مباحثنى تهذيب ومسائلنى فصول اوزره ترتيب ايدب علم منطقى علوم حكميه نك أقدمى وفاتحه سى قلدى.اونك ايجون أرسطو معلم أول تسميه اولندى. وعلم منطقه مخصوص اولان كتابنه دخى (فَصْ) ينلوب سكيزبابى مشتميلدر كه دوردى(4) صورة قياسْ ودوردى(4)مادهء قياسْ حقنده در.بو وجهله فن مذكور، تهذيب وترتيب اولندقدن صكره بعض حكماء، تصورى مفيد اولان كليات خمس داخى لازم اولديغنى كوروب بحث مذكورى بوفنك ابتداسنه علاوه ايتمه لريله أبواب منطق طوقوزاولدى.
بحث مذكورى ترتيب وعلاوه ايدن purfiryus نامينده بر فيلوسفدر.كليات خمس بحثينى بر كتاب مستقل اولمق اوزره تصنيف وكتابينى ايساغوجىتسميه ايده رك فَصِّ أرسطونك ابتداسنه وضع ايلمشدر:ايساغوجىلفظىلسان يونانده مدخل معناسنه در.مقدمهءابن خلدون فصل سادس ص:136-137
علم منطيقك أهميتى حقنده سويله نن مهم سوزلر:
علم منطقه،علم ميزان وعلم استدلال ديمشلر.جونكه بوعلم ايله علوم سائره وزن وعيار اولنديغى كبى بو واسطه ايله أمور معقولهء مجهوله كشف واستدلال قيلونور.
علم منطق علوم سائره نك مقدمه سى مثابه سنده اولديغى جهتله ديكرعلم لردن اونجه تحصيلى لازم كلير. حصوصا علم كلام واصول فقه دن اونجه اوقونمالى.
بو حصوصده ابو الفاروق سليمان حلمى طونحان حضرتلرى شويله بيورمشدر" تجويد اوقوتمادن تجويد اوزره قرأن اوقوتمق كوناه كبائر اولديغى كبى،منطق وتلخيص اوقوتمادن عقائد واصول اوقوتمق كناه كبائردر".بوراده كه كبائردن مراد اوقوتمه ده يابيلان أن بيوك كوناه وخطاديمكدر.ينه ابو الفاروق قدس سره "علم منطق هم علمك وهم عقلك ميزانيدر".بيورمشلردر.
أيريجه بدرلرى عثمان أفنديده سليمان أفندى اوغلونى استانبوله تحصيله كونده ريركن شويله نصيحت ايتمشلردر"اوغلوم علميم قوتلى اولسون ديرسك منطق اوقو،دينم قوتلى اولسون ديرسك علم اصول اوقو".
علم منطقده معلم اول اولارق بيلينن ارسطو بو علمه "كرجكى بولميه ياراين برألة در." ديمش.معلم ثانىواسلام علماسندن اولان فارابى"رئيس العلوم در"ديمش.كشاف اصطلاحات الفنون ص:33
معلم ثالث اولارق صاييلان إابن سينا"المنطق خادم العلوم ونعم العون على إدراك العلوم كلها"ديمشدر. كشف الظنون جلد:2 ص:1862
إمام غزالى"من لامعرفةبالمنطق لاثقة بعلمه"ديمش،أيريجه"المنطق معيارالعلوم" بيورمشدر.
منطق فكرك (قياسك)صحيح وفاسيدينىتمييزايدر.منطق برألة قانونيه دركه اونه مراعات ايله ذهن فكرده خطادن محفوظ اولور.حتى فن منطق مسلك متأخرين اوزره علم كلام ايله أصول فقهه دخى آلة اولمشدر. -1-
منطق نطق ظاهرى تقويه،نطق باطن اولان مقولاتى إدراكده سالكلرينى دوغرويه واصل ايدر. بوسببدن بو علمه منطق دينمشدر. سعود المطالع ص:472 ميزان العقول ص: 14
منطق عثمانلىمدرسه لرينده ده اوقوتلمشدر.بومدرسه لرده أك جوق اوقوتولان كتابلردن بريسده (نجم الدين عمربن علىالكاتبى الغزوين) نك شمسيه إسملى كتابىدر. حقنده بو قدار مدحيه لر سويله نن علم منطقله مشغول اولمايىعلماء متقدمين منع ايتمشلروبو علمه اعتبارايتمه مش لر. بونك جشيتلى سببلرى ذكر ايدلمش ايسه ده باشلجه سببى زمان اولده عقائد اسلاميه نك تأسيس واستقرار ايتمسىمسئله سى كه او زمان داها هنوز علم كلام قاعده لرى تكامل ايتمش دكلدى .
ايريجه أفلاطون وأريسطو نك يونانجه دن عربجه يه ترجمه ايديلن فلسفه ومنطق كتابلرينك احتوى ايتديكى ياكلش وصابق فكرلر،بوترجمه لردن جيقاريلمش دكلدى.بو ترجمه لرى خلفاء عباسيه دن ايكنجى خليفه منصوريابدرمشدى.خليفه منصورعلم فقهده ماهروعلم فلسفه يه راغب ايدى.وبوعلم لرك أربابينه ده محبت ايدييوردى. خليفه(ابو جعفرالمنصور)نك يابديرديغى ترجمه لرى ابو نصر فارابى خلاصه ايتدى.اونك ايجون فارابى يه معلم ثانى ديندى.
خلاصه ايكنجىعباسىخليفه سى زماننده مظ&
nato183203:
İSA GOCİ
Mantık ilmi, düşünme esnasında insanı hata yapmaktan koruyan kurallar ve ölçülerden bahseden bir ilimdir. Bu ilim gerek düşünme sırasında gerekse düşünceleri ifade sırasında ölçülü ve mutedil olmak için gerekli kuralları ve kalıpları verir. Bunun içindir k kendisine formel mantık / süri mantık denir. Mantık, bir şeyi tanımak ve bir şey hakkında hüküm vermek ve birşeyi ispatlamak için yapılan bütün zihinsel faaliyetleri kontrol eder. Bunun için tarif, hüküm ve kıyas başlıkları altında tamamen saf akli esaslara dayalıbir sistem ortaya koyar.
Sen, ben, o aynı mekanda.Daha sonraları dört yapraklı yoncaya da bu isim verilmiştir.
Kitap medreselerde okutulan ilk mantık kitabı olma özelliği taşır ve Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde de medreselerde okutulmaya devam etmiştir.Batı dillerine tercümleri mevcuttur.
Kitabın içeriği;
1- Delalet: Mutabakat, Tazammun ve İltizam
2- Lafızlar (Kavramlar): Müfret ve Mürekkeb"" (basit be bileşik)
2.1- Müfret, küllî ve cüz’î
2.1.1- Küllî, zati ve arazi (beş tümel konusu)
a- Zati, cins, tür ve ayrım.
b- Araz-i hassa ve araz-ı amm (ilinti)
3- Tanım: Had ve resm.
3.1- had, tam ve eksik
3.2- resm, tam ve eksik
4- Önermeler: Yüklemli, şartlı ve unsurları
4.1- Yüklemli önermenin çeşitleri
4.1.1- Olumlu ve olumsuz önermeler
4.1.2- Mahsûre önermeler
4.2- Şartlı önermeler, bitişik ve ayrık şartlı
4.2.1-Bitişik şartlı, gerekli ve raslantılı
4.2.2- Ayrık şartlı, hakikiyye, maniatü’l-cemi ve maniatü’l-hulû
4.3- Tenakuz (Çelişik önermeler)
4.4- Döndürme
5- Kıyas: Kesin ve seçmeli
5.1- Kesin kıyas, beş bölümü
5.2- Seçmeli kıyas
5.3- Kıyasın şekilleri
6- Burhan, (yakiniyyatın bölümleri), cedel, hitabet, safsata(mugalata) ve şiir.
nato183203:
Mantık İlminin Tarihçesi ve İslâm Âlemine İntikâli Talha Hakan Alp
darulhikme.org.tr
Mantık ilmi, düşünme esnasında insanı hata yapmaktan koruyan kurallar ve ölçülerden bahseden bir ilimdir. Bu ilim, gerek düşünme sırasında gerekse düşünceleri ifade sırasında ölçülü ve mutedil olmak için gerekli kuralları ve kalıpları verir. Bunun içindir ki, kendisine formel mantık/sûrî mantık denir. Mantık, bir şeyi tanımak ve bir şey hakkında hüküm vermek ve bir şeyi ispatlamak için yapılan bütün zihinsel faaliyetleri kontrol eder. Bunun için tarif, hüküm ve kıyas başlıkları altında tamamen saf aklî esaslara dayalı bir sistem ortaya koyar.
Mantık uygulanan bir sistem olarak insanlık tarihi kadar köklü bir sanattır. Mantıkçıların deyişiyle insan düşünen canlıdır. İlk insandan itibaren bütün düşünme faaliyetleri sırasında adı konulmamış da olsa mantıkî sistem ana hatlarıyla uygulanmış ve fikirde tutarlılık devamlı hedeflenmiştir. Bu sebeple kaide ve sistemi açısından mantığın tarihinin insanlık ve düşünme tarihi kadar eski olduğunu söyleyebiliriz. Ama mantık ilminin diğer ilimlerden ayrılarak müstakil bir sistem olarak incelenmesi ve kitaplara yazılıp tedvin edilmesi yunan felsefî incelemelerine dayandığı bilinir. En azından şu an mevcut verilere göre bu böyledir. Yunan filozoflarından önce diğer felsefî ilimlerde olduğu gibi bu ilmin temelini teşkil eden ana malzemeler gündeme gelmiş, konuşulmuş ve hatta tartışılmıştır. Bir ilmin tedvini için doğal olarak o ilmin başlıca konularının ve incelediği sorunsalların diğer konu ve sorunsallardan temayüz edip konuşulması ve tartışılması zaruridir. Mantık da böyledir; gerek Mısır’da, gerekse Mezopotamya ve Uzakdoğu medeniyetlerindeki felsefi ve düşünsel ve ilmi faaliyetler diğer felsefi ilimlerde olduğu gibi mantığın da yunan medeniyetinde doğup gelişmesine gerekli zemini hazırlamıştır.
Mantık ilk defa Yunan filozofu Aristo tarafından kitaplara derc edilmiştir. Bazı mantık tarihçileri, mantık ilminin sofizme karşı bir müdafaa ve toplumu bilinçlendirme amacına bağlı olarak tedvin edildiğini belirtir. Aristo, Yunan toplumunda yerleşik siyasi, sosyal ve kültürel ortama tepki sonucu ortaya çıkan sofistlerin mevcut düşünsel sistemi kelime ve akıl oyunlarıyla tevhin etmesi üzerine sonraları kavramların tarifi, içlem ve kaplamı, hükümlerin kipleri, bir fikrin ispat ve reddinin tutarlılık şartlarını kalıpsal olarak ele alma zorunluluğu hissettiği bildirilmiştir.
Aristo felsefî ilimlerde zihinsel yanlışlardan korunmak için bir araç olarak tasarladığı mantık sistemini daha sonra Organon diye isimlendirilen altı kitabında ele almıştır.
Bu altı kitapta
1-) Kategoriler, (Mekulat-ı Aşere)
2-) Peri-ermaniyas (İbare, külliler ve önermeler,),
3-) Birinci Analitikler (Tahlilü’l-Kıyas),
4-) İkinci analitikler (Burhan)
5-) Topikler (Cedel),
6-) Sofistika sofistik deliller (muğalata) olmak üzere mantığın temel konuları yer almaktadır.
Daha sonraki yüzyıllarda Organon şarihleri bu altı kitaba Aristo’nun
7-) Retorik (hatabet)
8-) Poetikasıyla
9-)Forfiryus’un İsagoci/medhal (külliyat-ı hamse)sini ekleyerek temel mantık kitaplarını dokuza tamamlamışlardır. Bu sayı ayrıca mantıkta incelenen dokuz ana bölümü de temsil etmektedir.
İslam mantıkçıları mantık kitaplarına Aristo’nun kategorilerini almaz, onlar doğrudan lafız/isagoci/külliyatla başlarlar. Daha sonraki İslam mantıkçıları buna delalet konularını da eklemişlerdir.
İslam dünyasının bir ilim olarak mantıkla karşılaşması diğer yabancı ilimler gibi Abbasiler dönemindeki tercüme faaliyetlerine dayanır. Özellikle Beytü’l-Hikme’de yapılan geniş çaplı tercüme faaliyetleriyle birlikte felsefe, mantık, tıp, fizik, matematik ve diğer ulum-i dahîle/yabancı ilimler Arapçaya tercüme edilerek İslam alemine intikal ettirilmiştir. Aristo’nun ilk mantık kitaplarını tercüme edenler hicri ikinci yüzyılın sonu ile üçüncü yüzyılların başlarında yaşamış İbn-i Mukaffa, Huneyn bin İshak, Ebu Osman ed-Dimeşkî, el-Kindî’dir.
Daha sonra mantığı bir bütün olarak ele alan, sistematize eden ve şerh ve tadilde bulunan İslam mantıkçıların başında, hicri dördüncü yüzyılda yaşamış Farabî ile hicri beşinci yüzyılın başlarında yaşamış onun takipçilerinden İbn-i Sînâ gelir.
Farabî ağırlıklı olarak Aristo mantığına bağlı kaldığı mantık incelemelerinde mantığı şu dokuz bölümde ele almıştır.
1. el-Medhal (isagoci)
2. el-Mekûlât (kategoriler)
3. el-İbare (peri-ermeneias)
4. el-Kıyas (analitika el-ula)
5. el-Burhan (analitika es-saniye)
6. el-Cedel (diyalektik, topikler)
7. Kitabü’l-Hikme (sofistika)
8. el-Hıtabe (rhetorika)
9. eş-Şiir (poetika)
Filozofların dışındaki çevrelerden İbn-i Hazm, kelamcılardan Gazalî mantıkla ciddi ciddi uğraşmış ve bu konuda eseler kaleme almış kimselerdir. İbn-i Hazm’ın el-Hudud’ü, Gazali’nin Miyar’ı, el-Mihakk’ı önemli mantık kaynaklarındandır. Gazzali’nin el-Kıstasü’l-Müstakim’i onun mantığın kıyas bölümünü Kuran’la temellendirme çalışmasından ibarettir. O bu çalışmasında kıyastaki ispat sistemi için Kuran’dan bol bol örnekler getirir. Gazzali’den sonra Razi, İbn-i Rüşd, Ebheri, Kazvini, Urmevi, Kutbeddin Şirazi, Taftazani, Cürcani, Gelenbevi sonraki dönemlerin büyük mantıkçılarındandır.
İsimlerini zikrettiğimiz bu mantıkçıların telif ettiği eserler arasından özellikle Ebheri’nin İsagoci’siyle, Kazvini’nin Şemsiye’si kısa ve tertipli olması bakımından hayli revaç bulmuştur. Bu iki kitap öteden beri başlangıç ve orta düzeyde mantık eğitimi için münasip görülmüştür. İleri düzeyde mantık eğitimi için Urmevi’nin Metali isimli kitabı tercih edilmiş ve bu kitap hakkında çok miktarda şerh ve haşiye kaleme alınmıştır. Osmanlılarda özellikle Kul Ahmed haşiyesiyle birlikte Molla Fenarî’nin İsagoci şerhi ile daha sonraları Gelenbevî’nin Burhan’ı medrese müfredatında önemli yer işgal etmiştir.
Osmanlı’da Tanzimat’tan sonra Ahmet Cevdet paşa’nın Miyar-i Sedad’ı gibi kaleme alınan klasik mantık kitaplarına karşılık Avrupa da aydınlanmayla birlikte mantık ve felsefe tartışmaları üzerine yeni tarzda yazılmış mantık kitapları da tercüme edilmeye başlanmıştır. İtalyan mantıkçısı Gallupi’nin kitabı Miftahu’l-Funun adıyla tercüme edilmiştir. Bacon ve Deskartes’in mantık ve özellikle kıyas eleştirilerinin temelde etkili olduğu yeni mantık anlayışında metod ön plana çıkmakta ve bilim felsefesi denebilecek yeni alan mantığa eklenmektedir. Nitekim yeni Osmanlı mantıkçılarından Ali Sedad’ın Mizanü’l-Ukûl fil Mantık vel-Usûl ile İzmirli’nin Felsefe dersleri’nde mündemiç olan mantık ve Fenn-i Menahiç bu anlayışa göre yazılmıştır. Daha sonra doğa ve matematik bilimlerinin gelişimiyle birlikte daha detaylı ve daha net bir dile sahip yeni mantık arayışları muvacehesinde Berntnat Russel ile Whitehead (Wayted)’in öncülüğünü yaptığı lojistik mantık/sembolik mantık/modern mantık ön plana çıkmıştır. Yetmişli yıllardan itibaren “modern mantık” adıyla memleketimizde bu mantığın eğitimi verilmektedir.
Mantık ilmini tahsil etmenin hükmü
Mantık ilmi felsefeye giriş kabul edildiğinden önceleri İslam aleminde şiddetli bir tepkiyle karşılanmıştır. Felsefeye gösterilen tepki, bu ilmin araç ve mukaddimesi işlevi gören mantık ilmine de yansımış ve özellikle muhaddisler tarafından tenkit edilip tahsilinin haram olduğu ileri sürülmüştür. Bunlardan İbn-i’s-Salah, İbn-i Teymiye ve Suyutî’nin mantık eleştirileri pek meşhurdur. Fakat mantığa karşı sergilenen bu olumsuz tutum islam dünyasının genelinde etkili olamamıştır. Asıl İslam aleminde mantık ilmine karşı Gazalî’nin fikri kabul görmüş ve mantık ilminin meşruiyeti şöyle dursun tahsilinin farz-ı kifaye olduğu görüşü yaygınlık kazanmıştır. Nitekim Gazali el-Mustasfa’nın başında mantık bilmeyenin ilmine itimat edilemeyeceğini belirtmiş ve mantığın “ilimlerin ilmi” olduğunu iddia etmiştir.
Mantık ilminin tahsilinin hükmü bir tarafa bugün klasik İslamî ilimlerin ve özellikle bunlar arasından kelam ve usul-i fıkıh ilimlerinin dili mantıkî ölçülere göre dizayn edilmiştir. Tarifler, taksimler, ispat ve redler hep mantık sistematiğine göre yapılmış ve mantık bu hususlarda umumî bir kriter kabul edilmiştir. Bu sebeple klasik İslamî metinleri sıhhatli biçimde anlamak için iyi derecede mantık bilgisi gereklidir, desek abartmış olmayız.
Mantık kelimesinin tahlili ve bu ilmin mantık ismini almasının sebebi
Mantık kelime anlamı itibarıyla konuşmak demektir. Nutk kökünden gelir. Bugün Türkçe’de de nutuk çekmek derken kelimeyi aynı manada kullanırız. Nitekim Yunanca mantık ilmine kullanılan “logos” kelimesinin bir anlamı da “söz”dür.
Bu ilmin mantık ismini almasının sebepleri izah edilirken genelde nutk kelimesinin batın ve zahir olmak üzere iki manaya geldiği belirtilir. Nutk-i batın, düşünmek; nutk-i zahir konuşmak demektir. Mantık ilmi getirdiği ölçülerle insanın hem düşünmesini hem de konuşmasını düzenler, ölçülü hale getirir. İşte insan nutkuna katkısından dolayı bu ilme mantık ismi verildiği yönündeki görüş genel kabul görmüştür.
Mantık ilminin faydası konusunda Ebu Hayyan et-Tevhidî’nin el-İmta ve’l-Müanese isimli eserinde zikrettiği Ebu Said Seyrafî ile ilk mantık mütercimlerinden Metta bin Yunus arasında Mantık’ın hedefi hakkındaki tartışma manidardır. Bu tartışmada Metta bin Yunus mantığın, kelamla/konuşmayla ilgili bir araç olduğunu ve bu araç vasıtasıyla doğru sözün yanlış sözden ayırt edildiğini, sahih mana ile fasit mananın temyiz edildiğini söyler.
Mantık ilminin sistematiği
Farabî örneğinde olduğu gibi, ilk devir mantıkçılarının tasniflerinde Aristo’nun tertibi esas alınmıştır. İbn-i Sina sonrası geç dönem mantıkçıları daha farklı bir tertip izleyerek mantığı ikili bir tasnife tabi tutmuşlardır. Bu tasnife göre mantık kitaplarında konular tasavvurât ve tasdikât olmak üzere iki bölümde ele alınır. Tasavvurât bölümünde külliyat-ı hamse (isagoci) ve tarif; tasdikât bölümünde kazıyye ve kıyas konuları incelenir. Ayrıca bu konulara ilaveten giriş bölümüne delalet konusu da eklenmiştir. Tasavvur bölümünde külliyat-ı hamse mebâdi, tarif mekâsıt; tasdikât bölümünde kazıyyeler mebâdi, kıyas mekâsıt kabul edilmiştir. Bu tertib, tariflerin külliyât-ı hamse üzerine, kıyasın da kazıyyeler üzerine ibtina etmesine dayanmaktadır.
Mantık ilminin Tarifi, Mevzusu ve Gayesi
Mantık ilminin tarifine geçmeden önce tarifte karşımıza çıkacak ilim, tasavvur, tasdik, zarurî ilim, nazarî ilim, nazar ve fikir kavramlarıyla ilgili ön bilgi vermekte fayda vardır.
İlim kavramı muhtelif ilim ve meslek erbabı tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Bunlardan mantık ilmiyle en fazla uyuşanı filozofların şu sade tanımıdır:
İlim, bir şeyin suretinin zihinde hasıl olmasıdır. Bazı filozoflar ilmin, zihinde hasıl olan suretin kendisi olduğunu söylemişlerdir. Birinci tarife göre ilim bir oluştan ibarettir ki, buna göre “ilim” (bilmek) anlamında mastardır. İkincisine göre ilim bir oluştan ziyade eylem neticesinde zihinde oluşan bir şeydir ki, buna göre “ilim” (bilgi) anlamında ism-i mastardır. Biz burada konumuzla münasebeti açısından ikinci tarifi esas alarak ilmi, bilgi anlamında kullanacağız.
Klasik mantıkçıklar bilgiyi farklı açılardan taksim etmişlerdir. Bunlardan biri bilginin yapı ve içeriğine göre yapılan taksimdir. Bu taksime göre bilgi iki kısma ayrılır: tasavvur, tasdik. Tasavvur, hükümsüz, yargısız bilgidir. Buna eşya, olay, iş, şahıs, yer ve kavramlarla ilgili sadece tanıma düzeyinde olan bilgiler diyebiliriz. Mesela, kitap hakkında onu tanımlayıcı mahiyette bilgilere tasavvur denir. Tasdik, hükümlü bilgidir. Kitap bilginin en eski aracıdır, cümlesindeki bilgi tasdiktir. Bu cümlenin öğelerinden kitap tek başına zihnimizde bir bilgi ifade eder, bu bilgi ise tasavvurdur. Bunun gibi eski, araç ve bilgi gibi tek tek ele alınan mezkur öğelerin hepsi birer tasavvurdur. Şu halde tasavvur, müfred bilgisi, tasdik cümle ve kelam bilgisidir. Bir başka ifadeyle sonuna nokta koyulabilen cümleler tasdik, bunun dışındakiler tasavvurdur da diyebiliriz.
Bilginin elde edilmesi açısından yapılan taksime göre bilgi iki kısımdır. Zarurî bilgi, nazarî bilgi. Zarurî bilgi, nazar ve fikir aracılığı olmadan elde edilen bilgilerdir. Nazarî bilgi ise, ancak nazar ve fikirle elde edilen bilgilerdir. Nazar ve fikir kavramları müteradif/eşanlamlı kavramlardır. Bunlar, yeni bilgiler elde etmek amacıyla zihnimizdeki hazır bilgileri belli bir sıra ve yöntem dahilinde işlemek, birbirleriyle ilişkilendirmek anlamına gelir. İnsan görüp öğrendiği şeyleri zihninde işleme, bunlardan sonuç çıkarma kabiliyetine sahip bir varlıktır. İnsanın bu kabiliyetine fikir ve nazar denir ki, buna kabaca “düşünmek” diyebiliriz. Bilgiye ulaşmak için insanda bundan başka kabiliyetler de vardır. Mesela hads/sezgi bunlardandır. Teknik anlamı bir tarafa burada bizim için gerekli olduğu kadarıyla hads, mukaddimeleri hızlıca geçip sonuca varmak demektir. Sürat-i intikal/birkaç şeyi hızla idrak edip bunlardan sonuca varmak da diyebiliriz. Hads aracılığıyla elde edilen bilgiler nazarî değil, zarurîdir. Şu halde zarurî bilgi, doğrudan veya fikir aracılığı olmadan elde edilen bilgilerdir. Bir ikinin yarısıdır, bütün parçasından büyüktür, güneş aydınlatıcıdır, aspirin baş ağrısına iyi gelir, Sultan Fatih İstanbul’u feth etmiştir, gibi bilgiler hep zarurî bilgidir. Bunların bir kısmı, doğrudan, bir kısmı müşahede, bir kısmı tecrübe, bir kısmı tevatürî haberlerle elde edilmiş olsa da hiç birisi teknik anlamıyla fikir neticesinde elde edilmiş değildir. Nazarî bilgiye örnek olarak alem hadis/sonradandır, Allah vardır, üçgenin toplam açıları iki dik açıya eşittir, gibi bilgileri zikredebiliriz. Görüldüğü gibi bu bilgiler deliller üzerinde düşünmek, ölçüp biçmek, muhtelif bilgileri bir hedef istikametinde işlemek neticesinde hasıl olan bilgilerdir. Bunlar ancak metodlu bir zihnî faaliyet sonucunda hasıl olur.
Bu ön bilgilerden sonra mantığın teknik anlamda tarifi, mevzusu ve gayesi konusuna geçebiliriz. İslam mantıkçıları mantığı biri mevzusu diğeri gayesi olmak üzere başlıca iki açıdan tarif ederler. Birinci tarife mevzûî tarif, diğerine gâî tarif denir. Mevzûî tarifine göre mantık; bilinen, zihnimizde hazır olan tasavvur ve tasdiklerden bilinmeyen ve zihnimizde hazır olmayan tasavvur ve tasdiklere ulaşmanın usul ve keyfiyetini inceleyen bir ilimdir. Gâî tarifi itibarıyla mantık; kanunî bir araç, bir sistemdir ki, bu sistem doğru uygulandığında insanı düşünürken hata yapmaktan korur.
Mantık ilminin mevzusu, tasavvur ve tasdik olmak üzere insan zihnindeki bilgilerdir. Mantık ilmi bu bilgileri, yeni bilgilere ulaşmak için nasıl işlememiz gerektiğini, hangi usul ve ölçülere riayet etmemiz gerektiğini anlatır. Zihinde hazır olan tasavvurlardan zihinde henüz hazır olmayan yeni tasavvurlar elde etmek için insanın kullanacağı yegane araç tarif/kavl-i şarihtir. Mantık ilmi işte tarifi konu edinir; sıhhatli tarif nasıl yapılır bunun ölçülerini konuşur. Zihinde hazır olan tasdiklerden zihinde henüz hazır olmayan yeni tasdikler bulmak için insanın kullandığı en yaygın araç kıyastır. Mantık ilmi işte kıyası inceler; doğru kıyas nasıl yapılır, şartları nelerdir, bunu anlatır.
Mantık ilminin gayesi, düşünme sırasında insanı hatadan ve açık vermekten korumak, çelişki ve tutarsızlıktan onu uzak tutmaktır.
Mantık ilminin gerekliliği
Genelde İslam mantıkçıları mantığın gerekliliğini izah ederken akıl yürütme ve bilgi edinme faaliyetinin denetimini gerekçe gösterirler. Yukarıda da izah ettiğimiz gibi bilgi zarurî ve nazarî olmak üzere iki türlüdür. Zarurî bilgilerin elde edilmesi teknik yöntemlerin kullanıldığı bir süreci gerektirmediğinden mantığın gerekliliği daha ziyade nazarî bilgiler için kendini hissettirir. Yukarıda da temas ettiğimiz gibi nazari bilgiler için bir tefekkür süreci yaşanmış olmalıdır. Tefekkür ise zihnimizdeki bilgilerin tertip edilmesi, bir sistem dahilinde işlenmesi ameliyesidir. Gelişi güzel bilgilerin harmanlanması demek değildir. Zihninizde birbirinden kopuk binlerce bilgi olsa da bunlar bu haliyle size yeni bilgiler sağlamaz. Bunun için mevcut bilgileri birbirleriyle bir tertip içinde ilişkilendirmeniz, işlemeniz gerekir. İşte mantık ilmi bilgilerin nasıl tertip edilmesi gerektiği ve hangi kalıplara göre düzenlenmesi gerektiği konusunu inceler. Sıhhatli bir tefekkür için hangi formel şartlara riayet etmek gerekir, bunu temin eder. Bu sebeple sıhhatli tefekkür için özellikle form ve kalıp cihetinden mantık zorunlu bir ilimdir. Burada tefekkürün form ve kalıbından söz ettik, çünkü mantık ilmi içerikle ilgilenmez. O sadece fikrin kendi içinde tutarlı olabilmesi için nasıl formüle edilmesi gerektiğine bakar. Bu yüzden klasik mantığa “formel mantık”, “sûrî mantık” denmiştir.
Not: Bu yazı, Talha Hakan Alp'in derneğimiz merkezinde verdiği klasik mantık seminerleri notlarından derlenmiştir.
Miftahulkuluub:
Teşekkürler, ellerinize sağlık.
osmanlı:
Nato kardeş, Benim gibi nato mermer nato kafaları aydınlattığın için sağol. Ne varsa dökmüşsün.
Navigasyon
[0] Mesajlar
[#] Sonraki Sayfa
[*] Önceki Sayfa
Tam sürüme git