Gövde ve boyun üzeri üç kademe halinde son derece zengin bir bezemeye sahiptir. En altta küçük motiflerden oluşan altın kakma ince dalla, çiçekler vardır. Kabartma olan ikinci kademe yine kıvrımlı dallar ve hatayi formunda çeşitli altın çiçeklerle bezelidir. Dalların kesişme yerlerine inciler yerleştirilmiştir. Üçüncü kademede ise altın ajur tekniğinde yapılmış, etrafı dilimli, içleri ince kıvrımlı dallar ve rumilerden oluşan şemseler ve kartuşlar sıralanır. Bunların da üzerleri iri yakutlar, firuzeler ve incilerle süslüdür. Altın ajurlu tüm motiflerin yüzeyleri kazıma ile değerlendirilmiştir. Bu maşrapa, biçimi ve bezeme üslubu, tekniği ile erken Safevi sürahi örnekleriyle benzeşir.
Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2863): Şişkin gövdeli, düz kısa boyunlu, klasik Timuri maşrapa formundadır. “S” şeklindeki kulpun ağızla birleştiği yer ejder başı figürlüdür. Ejderin gözleri birer yakutla belirlenmiştir. Tepesi yakutlu kapak tutamağı ve zinciri altındır. Gövdenin bütün yüzeyi ve hafif bombeli kapak kumlama zemine kabartma altın dallar ve rumilerle bezeli, dalların birleşme yerlerine firuze ve yakutlar yerleştirilmiştir. Rumilerin üzeri kazıma-kabartma ile desenlendirilmiş, boyun kısmı iki yazı kuşağı ve dönüşümlü firuze ve yakutlardan oluşan bir sıra ile üçe ayrılmıştır. Altın kakma ile nesih hatta yazılmış Farsça satırların anlamı: “Kim derdinden kurtulmak isterse, Hayat çeşmesine benzeyen bu tutyadan içsin. Hüseyin’in işi”. Eserin 16. yüzyılın ilk yarısında Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde yaşamış Hüseyin adlı bir usta tarafından yapıldığı tahmin edilmektedir.
Tutya Gülabdan, 17. yüzyılın sonu-18. yüzyılın başı, Osmanlı, çap: 9.8 cm, yükseklik: 19.5 cm, T.S.M. 2/2838. Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2858): Klasik Timuri maşrapa formundadır. S şeklinde ejder başlı kulbun sonu kıvrık ve ajurludur. Çok hafif bombeli kapak altın kakma tekniğinde dilimli oval şemsiyeler ve kartuşlarla, kartuş içleri ise yüzeysel altın kakma çiçek ve dallarla bezelidir. Şemse içleri rumi tarzında kakma desenlidir.Gövdede haç biçiminde kartuşlar ve oval şemseler dönüşümlü olarak sıralanır. Kumlama zeminli boyunda aynı tarz bezemeler yer alır. Belli bir simetri ve düzen şemasında bezenmiş eser 16. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir.
Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2859): Klasik Timuri maşrapa formundadır. Ejder biçimli kulpunun muhtemelen rumi formunda olan ucu kopmuştur. Altın kapak tutamağında bir yakutu vardır. Ağız ve omuz kısmındaki torna izleri altın kakma tellerin olduğunu gösterir. Bütün yüzeyler kumlama zemine altın kabartma ile kıvrım dallar, bulut biçimli rumi bağlar ve gülçelerle bezelidir. Yoğun ve girift bezemesi ve dengeli bir geometriye dayanan kompozisyonu ile klasik Osmanlı zevkini yansıtır. 16. yüzyılın ilk yarısına ait eserlerdendir. Aynı yüzyıla ait gümüş benzerleri de mevcuttur.
Tutya Sürahi (2/2857): Gövdesi armut biçimli sürahinin üzerindeki izlerden daha önce kulplu ve emzikli olduğu anlaşılmaktadır. Gövde üzerinde ayrıca boyutları karnın şişkinliğine göre değişen şemse ve kartuşlar dönüşümlü olarak sıralanır. İçleri altın dal ve rumiler ile ortaları yakut, firuze ve sadece orta şerittekilerde olmak üzere zümrütlü altın çiçek bezemelidir. Şemse ve pafta zeminleri kumlamadır. (Bu sürahiden alınan örneğin kimyasal analizinde kaplardaki patina’nın-tabakanın-çinko ve kalaylı olduğu anlaşılmıştır.)
Tutya Su Tası (2/2847): Ağız kısmı ve gövdesi 9 dilimli iç bükey yüzeyden oluşur. Bu yüzeyler tasın dip kısmında daha küçük 9 dilimle birleşir. Yüzeylerin üzeri altın kakma ile içleri rumili, salbekli şemseler ve alt sırada ise rumilerle biçimlendirilmiş taç motifleriyle bezelidir. Kısa kaidesi kendindendir. Üzeri altın kakmalı, küçük bir kulpu vardır. Eser, form açısından Horasan metal işçiliğinde görülen bazı eserlere benzer. Ancak rumi üslubu ve tekniği daha sonraki bir döneme, 16. yüzyılın ilk yarısına işaret eder. 17. yüzyılda Mughal (Hint-Türk) yeşim ve necef benzerleri vardır.
Kapaklı Tutya Maşrapa, 17. yüzyıl Osmanlı, çap: 11 cm, yükseklik: 15.6 cm, T.S.M. 2/2853. Tutya Su Tası-Çamçak-(2/2848): Kısa çaplı, oval, dilimli yaprak biçimindedir. Ana formu oluşturan yaprağın ucu kıvrıktır. Bu uç noktada ve tasın içindeki düz yaprağın alt kısmında altın benekler vardır. İç kısmında ortada altın yuvalı bir yakut yer alır. Kendisinden ve tutya olan sapın ucu yivli bir kıvrımla son bulur. Sapın ortasına iki başı palmet biçiminde oymalı altın bir plaka yerleştirilmiştir. Palmetlerin arasında birer kabaşon yakut yer alır.
Eserin, Hazine’de 16. yüzyıl Osmanlı kuyumculuğunun karakteristik özelliklerini yansıtan aynı boyut ve biçimde neceften yapılmış bir örneği daha vardır (2/30). Hint kökenli olabileceği ileri sürülen bu formun Osmanlı Sarayı’nda da uygulandığını kanıtlayan necef çamçağın varlığı, bu tutya çamçağın da Osmanlı saray ustaları tarafından yapılmış olabileceğini düşündürür.
Gırgırlı Tutya Maşrapa (2/2872): Klasik Timuri formunda ve kapaksızdır. Boyun ve gövdenin dışı tümüyle iki kademeli ve iki ayrı tarzda bezemelidir. Hafif kıvrımlı sapında firuze ve yakutlar sıralanır. Boynun iç yüzeyi altın plaka ile kaplanmıştır. Sapın karşısına gelen kısımda “Ya Halim, Ya Alim” yazısı kazınmıştır. Ajurlu altın gırgırı (süzgeci) bitkisel motifli ve üzeri firuze, yakut ve zümrütlüdür.
Birinci kademeyi oluşturan alt kısım siyah savatlı zemine altın kakma ile ince spiral dallar, küçük yapraklar ve gülçelerle süslüdür. Gülçelerin göbekleri yakut ve firuzelidir. İkinci kademede daha geniş kıvrımlar yapan altın yaldızlı kabartma dallar ve üzerlerinde iri yakutlar, firuzeler yer alır. Dalların birleştikleri yerler birer elmasla belirtilmiştir. Eserin formu ve kullanılan teknikler 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı saray atölyelerinde yapılmış olduğunu gösterir.
Kapaklı Tutya Maşrapa, 16. yüzyılın ikinci yarısı, Osmanlı, çap: 11 cm, yükseklik: 12 cm, T.S.M. 2/2868 Kapaklı Tutya Büyük Kase (2/2864): Kısa basık gövdeli, yuvarlak tencere formundadır. Sade fakat özenle bezenmiştir. Kapak ve gövde üzerindeki bezemeler benzer tasarımdadır. Çiçek biçimindeki tutya kapak tutamağının içi balmumuna benzer bir madde ile doldurulmuştur. Altın yaldız izleri, üzerinde daha önce ikinci bir parçanın olduğunu akla getirir. Ağız çevresinde ve kapak üzerinde dolaşan altın kakma nesih yazılarda:
“Dostun parlak kalbi cam-ı cihannuma gibidir.
Orada ihtiyacını belirtmeye ne hacet var?
Felek kadehimi baş aşağı tut, zira içinde işret şarabı yok.
Ters dönmüş kadehten şarap aramak aptallık alametidir.
Kadehi usulünce tut, çünkü onun aslı,
Cemşid, Behmen ve Kubad’ın kelleleridir.”
anlamında Farsça beyitler vardır. Kapağın ağız kısmında yer alan dizelerde ise:
“Dünyanın muradınca olsun, felek arkadaşın,
Cihanı yaradan seni korusun...”
gibi dileklerle devam eden sekiz satırlık bir dua yazılıdır. Gövde ve kapaktaki içleri kumlama zemine rumi desenli yarımşar şemseler de altın kakmalıdır. Eser 16. yüzyıl Osmanlı üslubunu yansıtmaktadır.
Tutya-Gümüş Tas (2/2870): İçi gümüş kaplamadır. Ağız kenarında, altın yaldızlı rumi bezemenin üzerinde altın kabartma talik hatla Farsça beyitler yer alır. Yazıların arasındaki dikdörtgen altın paftalar savatlı rumi desenleri, firuzeler ve yakutlarla süslüdür. Tasın gövdesinde iki kademeli bir bezeme vardır. Alt kademe altın yaldız kıvrım dallar, rumiler, ikinci kademe ise altın kabartma dallar ve rumilerle bezelidir. Bu bezemelerin arasında altın yuvalı firuze, yakut ve zümrütler görülür. Eserin üzerinde ayrıca içleri altın ajurla rumili şemseler yer alır. Aralarına altın yuvalı yakut, firuze ve inciler yerleştirilmiştir.
Tasın ortasına dış yüzdeki şemselerin benzeri işçiliğe sahip, kumlama zemine yuvarlak bir plaka monte edilmiştir. 16. yüzyıl Osmanlı üslubunun seçkin örneklerinden birisidir.
Gırgırlı Tutya Maşrapa (2/2856): Klasik formdadır. Kapağının kenarları düz, ortası bombelidir, altın yaldızlı bir zincirle kulba tutturulmuştur. Kulbun üzeri savatlıdır. Diğer tüm yüzeyler kumlama zemine altın kakma dallar, rumiler ve ortaları firuzeli, yakutlu gülçelerle süslüdür. Tam ve yarım şemseler oluşturan kompozisyonların içinde iri yakut ve firuzeler, sadece gövde üzerindekilerde olmak üzere ortalarında birer elmas vardır. Ağzının iç kısmına altın ajurlu, benzer bezemeye sahip bir gırgır yerleştirilmiştir. 16. yy ortalarına doğru Kanuni Sultan Süleyman döneminde saray sanatçılarından biri tarafından yapılmış olmalıdır.
Kapaklı Tutya Kase (2/2861): Yuvarlak ve kase kaidelidir. Bombeli kapağının ve tasın bezemesi bir bütün olarak tasarlanmıştır. Çok köşeli altın kapak tutamağı yakutlarla süslüdür. Tutamağın etrafını, kapak kenarını ve tasın ağzını altın kakma nestalik hatla yazılmış satırlar çevirir. Kabartma ve altın kaplama tam ve yarım şemselerin içlerinde yüksek yuvalı yakut ve zümrütler yer alır. Şemselerin dışında kalan yüzeylerde altın kakma dal, yaprak, gülçeler ve bunların arasında aslan, geyik, kuş betimlemeri görülür. Kasenin kapağının tepesinde, “Nasrun min Allah ve fethün karib ve beşşirin el-Müminin”, kenarında: “Dünyadan gitmeden ve kafatasın kürek gibi kullanılmadan önce/ Kal ve altın kaseden şarap dök...” anlamında devam eden Hafız’dan bir dörtlük yer alır. Gövdenin ağız kısmında nesih hatla: “Ey adalet kulesi, ey alemi aydınlatan güneş!/ Kadehinde daima saf şarap olsun...” ile başlayıp devam eden Farsça dizeler vardır. Kasenin kuyum işçiliği ve bezeme üslubu 16. yüzyılın ortalarına ait özellikler gösterir. Özellikle dikdörtgen yuvalı ve düz kesimli zümrütler, alt uçları dilimli gül biçimindeki yüksek yakut yuvaları bu dönem kuyumculuğunun sevilen tarzıdır.
Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2868): Timuri formdaki maşrapanın kulbu yuvarlak sade bir hat oluşturur. Ejder başlı biçim terk edilmiştir. Bombesiz kapağın ortasındaki altın tutamakta iri bir firuze yer alır. Maşrapanın bütün yüzeylerinde siyah tabakanın çok ince olduğu, griye çalan özgün patinası ile kendini gösterir. Kapaktaki oval ve yarım şemseler, boyun ve gövdede yer alan kartuşlar kumlama zeminlidir.
Ana zemin altın kakma ile dal, yaprak ve üzerleri firuze, yakutlu altın çiçeklerle süslüdür. Boyun ve gövdede yer alan altın ajurlu, aplike ovam şemselerin zemini pembe, yeşil kumaşla kaplıdır. Şemselerin üzerine altın yuvalı, yakut, firuze ve birer elmas yerleştirilmiştir. 16. yüzyılın ortalarından itibaren altın işçiliği ve süsleme şemasının değiştiğini gösteren eserlerden biridir. İkili kademeli bezeme üslubu daha sonraki pek çok eserde görülecektir.
Tutya Tabak (2/2844): Tüm bezemeleri altın kakmalı olan eserin kenarları hafif pahlıdır. Ağzını çevreleyen bordürde “S” ve üç benek motifleri sıralanır. Tabağın ortası boş bırakılmış ve merkez bir yakutla belirtilmiştir. Yanlarda lale, sümbül, karanfillerden oluşan demetler ve oval şemseler dönüşümlü olarak yer alır. Şemselerin içleri hafif kabartma-kakma ile kıvrım dal, yaprak ve gülçelerle bezelidir, merkezlerine birer zümrüt veya yakut yerleştirilmiştir.
Eserin bezeme üslup ve kompozisyonu 2/2836 envanter no’lu tutya maşrapanın altlığı olarak yapılmış olabileceğini akla getirmekte ve 16. yüzyıl sonu Osmanlı beğenisini yansıtmaktadır.
Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2835): Timurlu maşrapa formundan geliştirilen klasik Osmanlı biçimindedir. Hafif kıvrım yapan kulbunun ağızla birleştiği yer stilize ejder başını andırır. Yüksek bombeli kapağın üzerinde altın kakma karanfiller ve göbeklerde firuze ve yakutlu altın gülçeleri vardır.
Boyun ve gövdede dönüşümlü olarak altın kakma lale-karanfil motifleriyle içleri yakut, firuze, altın, dal yapraklarla bezeli şemseler yer alır. Maşrapa formu ve bezeme kompozisyonu ile klasik Osmanlı zevkini yansıtır. Muhtemelen 16. yüzyıl sonları veya 17. yüzyılın ilk yarısında saray atölyelerinde yapılmıştır. Daha seyrek ve naturalist bir yüzey bezemesine sahiptir.
Kapaklı Tutya Maşrapa (2/2853): Timuri maşrapa formunun tekrarlandığı eserin kulbu sade biçimdedir. Yüksek bombeli kapağın tutamağı pirinçtendir. Altın kakma tekniğindeki kıvrımlı dalların üzeri, konturları belirlenmiş dilimli şemselerin içleri yine altın kakma gülçelerle değerlendirilmiştir. Aralarda altın benekler yer alır. Formunun klasik olmasına karşın bezemesindeki oldukça katı üslubu, mücevher kullanılması ile 17. yüzyılda klasik Osmanlı zevkinin sona erdiği dönemin bir uygulamasıdır.
Tutya Gülabdan (2/2838): Gövdesi ve kaidesi yuvarlak, ince silindirik boyunludur. Kubbe biçimli kapağı vidalıdır. Gövdede kenarları dilimli salbekli şemseler ve üzeri narlı serviler dönüşümlü olarak sıralanmıştır. Ana motiflerin içleri kazıma tekniğinde stilize çiçek ve yapraklarla bezelidir. Zeminin kazınması ile elde edilen motifler kabarık bırakılmış ve tamamen altın varak kaplanmıştır. Boyun ve kapakta aynı teknikte tam ve yarım şemseler yer alır. 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyıl başı Osmanlı üslubunu yansıtır.*
SONNOTLAR:
1) Buradaki ruh-i tutya sözcüğü, saf tutya anlamında kullanılmış olmalı.
* Saray Hazinesindeki tutyaların tümünün özel bir sergiyle tanıtılması planlanmıştı. Ancak gerçekleşmedi. Bu fikrin sahibi Sn Dr. Filiz Çağman’a değerli görüşlerini bizimle paylaşan Dr. Esin Atıl’a Prof. Dr. Tarcan Yılmaz’a burada teşekkür etmek istiyoruz. Bazı örneklerin laboratuar analizlerini sağlayan Prof. Dr. Ali Fuat Çakır’a ve Farsça yazıların çevirisi için Sn. Aras Neftçi’ye de minnettarız.
KAYNAKÇA:
1.Allan, James and Raby, Julian. “Metalwoork” Tulip, Ardbesques and Turbans: Decorative Arts from the Ottoman Empire. (Ed) Yanni Petsopoulos, pp. 17-73. 1982, London.
2.Allan, James. Metelwork Treasures from the Islamie Courts. 2022, London
3.Atıl, Esin – W.T. Chase and Paul Jett. Islamic Metallwork in the Freer Gallery of Art 1985, Washington D.C.
4.Bilirgen, Emine – Süheyla Murat. Topkapı Sarayı Hazine-i Hümayun 2001 İstanbul
5.Çağman, Filiz. Anadolu Medeniyetleri. Selçuklu/ Osmanlı Sanatı III.1983 İstanbul
6.Çağman, Filiz. “Serzergeran Mehmed Usta ve Eserleri” Kemal Çığ’a Armağan pp. 51-88 1984, İstanbul
7.Kütükoğlu, Mubahat. 1640 tarihli Narh Defteri. 1983, İstanbul
8.Komaroff, Linda. The Golden Disk of Heaven. Metalwork of Timurid Iran. 1992 Costa Mesa, California.
9.Melikian – Chirvani, A.S. Islamic Metalwork from the Iranian World, 8th-18th centuries. Victoria and Albert Museum. 1982, London.
10.Pakalın, M.Z. Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III, s.535. 1983, İstanbul
11. T.S.M. Arşivi. Defter: 10026
12. Yener, K.A; H.Özbal; A.Minzoni-Deroche; B.Aksoy (Autor) “Bolkardağ: Archaeometallurgy Surveys in the Taurus Mountains, Turkey” Nat. Geogr. Research Vol.5. No.4 PP.477-94.. 1989.
Antikalar.com / Emine Bilirgen