Efendimiz'in Yüzüðü ve Mührü
Dr. Abdülkadir Paksoy
Bu makalede Peygamber Efendimizin yüzüðü ve yüzüðündeki mührü incelenmektedir. Altýn, gümüþ, akîk yüzük konusundaki rivayetlerin tahlili yapýlmaktadýr.
Asr-ý Saadette Hicaz bölgesinde yüzük kullanýlmaktaydý, ancak yüzüðün kaþýna mühür nakþedilmesi yaygýn deðildi. Hicri yedinci senede Peygamber Efendimizin (s.a.s) gümüþ bir yüzük yaptýrmasý ve kaþýna mühür nakþettirmesiyle yaygýnlýk kazanmýþtýr. Peygamber Efendimiz bu yüzüðü hem takmýþ hem de yazýþmalarda mühür olarak kullanmýþtýr. Daha sonra halifeler tarafýndan sürdürülen bu gelenek, zamanla çeþitli görevlerde bulunan idarecilere de þamil olmuþtur.
Hadislerde yüzük, “hâtem” [خاتم] kavramýyla ifade edilmektedir. Aslýnda hâtem’in sözlük anlamý, mühür, damga, mühürlenen, son verilen… demektir. Bu kavrama yüzük anlamýnýn yüklenmesi ise idarecilerin evraklarý mühürlemek üzere kullandýklarý yüzüðün kaþýndaki mühre nispetledir. Zamanla mühürlü ya da mühürsüz bütün yüzüklere “hâtem” denilmiþ; hatta Arapçada yüzüðün asýl karþýlýðý olan حلقة “halka/halaka” veya فتخة “fetha/fetaha” nýn yerini almýþtýr. (Ýbnu’l-Esîr, en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs, II, 10; Ýbn Manzûr, Lisânu'l-Arab, III, 40; XII, 164.)
Bundan baþka Peygamber Efendimizin sýrtýndaki mühre de “hâtem” denilmektedir. Peygamberlerin sonuncusu anlamýndaki “hâtemu’l-enbiya” ve “hâtemu’n-nebiyyîn” ifadeleri de Onun vasýflarýndandýr.
Þu halde hâtem tabiri, Peygamber Efendimizle alakalý birçok hususu ihtiva eden müþterek bir lafýzdýr. Nitekim kaynaklarda ve hadislerde “Peygamber(lik) mührü” anlamýndaki “hâtemu’n-nebî, hâtemu Rasûlillah, hâtemu’n-nübüvve…” gibi terkiplerle Onun yüzüðü, yüzüðündeki mühür veya sýrtýndaki peygamberlik mührü ifade edilmektedir. Ancak bunlardan hangisinin kastedildiðini tespit için hadisteki diðer bilgi ve karinelere de bakýlmalýdýr.
Peygamber Efendimizin Yüzüðü
Mekke döneminde Peygamber Efendimizin (s.a.s) yüzük kullandýðýna dair herhangi bir kayda rastlamadýk. Medine döneminde ise ilk önce altýn bir yüzük taktýðý, bir müddet sonra onu çýkarýp gümüþ yüzük yaptýrdýðý, bu arada altýn yüzüðü ashabýn erkeklerine yasakladýðý nakledilmektedir.
Buharî ve Müslim’in Abdullah b. Ömer’den rivayet ettikleri bir hadis þöyledir:
“Resulüllah (s.a.s) altýn bir yüzük taktý ve yüzüðün kaþýný avuç içine gelecek þekilde çevirdi. Ashabdan da altýn yüzük takanlar vardý. Derken Resulüllah (s.a.s) minbere çýktý, elindeki yüzüðü çýkardý ve þöyle buyurdu: “VAllahi bundan böyle ebediyen altýn yüzük takmayacaðým.” Ashabdan altýn yüzük takanlar derhal yüzüklerini çýkardýlar. Bundan sonra Resulüllah (s.a.s) gümüþten bir yüzük yaptýrdý.” (Buharî, Libâs 45; Müslim, Libâs 51)
Efendimizin (s.a.s) kýsa bir süre taktýðý bu altýn yüzük, Hz. Âiþe’nin (r.anha) bildirdiði aþaðýdaki rivayetten anlaþýlacaðý üzere Habeþ hükümdarý Necaþî’nin gönderdiði bir hediyedir:
“Habeþ hükümdarý Necâþî’nin Resulüllah’a (s.a.s) gönderdiði hediyeler gelmiþti. Bu hediyeler arasýnda Habeþî kaþlý altýn bir yüzük de vardý. Resulüllah (s.a.s) o yüzüðe pek iltifat etmeden bir çubukla ya da parmaðýnýn ucuyla aldý. Daha sonra kýzý Zeyneb’in kýzý Ümâme’yi çaðýrdý ve yüzüðü ona vererek ‘Yavrucuðum, bununla ziynetlen (süslen)’ buyurdu.” (Ebû Dâvûd, Hâtem
Bu hâdise, 628 yýlýnda Hayber Fethinin ardýndan vuku bulmuþtu. Nitekim Hz. Ali’nin aðabeyi Cafer b. Ebî Tâlib baþkanlýðýndaki Habeþ Muhacirleri kafilesi, beraberlerinde Necaþî’nin gönderdiði Habeþli heyet ve hediyelerle birlikte Rasulullah’ýn huzuruna gelmiþlerdi. Resulüllah (s.a.s) hediyeleri kabul etmiþ ve gönderen hükümdara deðer verdiðini izhar etmek üzere altýn yüzüðü parmaðýna takmýþtý. Abdullah b. Ömer bir süre, Enes b. Mâlik ise sadece o gün Peygamberimizin parmaðýnda altýn yüzük gördüklerini naklederler. Akabinde yüzüðü çýkarýp ashabýna bu tür ziynetlerin erkekler için meþru olmadýðýný bildirdiðini kaydederler. Peygamberimiz (s.a.s), ayný sene içinde gümüþ bir yüzük sipariþ vererek kaþýna mühür nakþettirir. Enes b. Mâlik (r.a.) bu hususu þöyle anlatýr:
“Resulüllah (s.a.s) Roma ve Acem diyarýna mektup yazmak istediðinde kendisine, ‘Eðer mektubunuz mühürsüz olursa onlar bunu asla kabul etmezler.’ denildi. Bunun üzerine Resulüllah (s.a.s) gümüþten bir yüzük yaptýrdý. Yüzüðün kaþýnda محمد رسول الله [Muhammed Allah’ýn Rasûlüdür] ibaresi nakþedilmiþti. Parmaðýndaki gümüþ yüzüðün ýþýltýsý hâlâ gözümün önündedir.” (Buharî, Libâs 52; Müslim, Libâs 56)
Yüzükteki Mühür
Enes b. Mâlik (r.a.) þöyle demiþtir: Resulüllah’ýn yüzüðünün kaþýndaki yazý üç satýr þeklinde nakþedilmiþti. “Muhammed” bir satýrda, “Rasûl” bir baþka satýrda, “Allah” lafzý ise diðer bir satýrda yazýlýydý. (Buharî, Libâs 55)
Ayný rivayet, Abdullah b. Ömer ve diðer sahabîler tarafýndan da nakledilmektedir. Üç satýrdan ibaret bu istif yazýnýn alttan yukarýya doðru okunuþu محمد رسول الله [Muhammed Resulüllah]’dýr.
Merhum Muhammed Hamîdullah, Medineli bir sanatkâra yaptýrýlan bu yüzüðün gümüþten mâmul, iri ve kalýn bir yüzük olduðunu, mührün çapýnýn iki cm.yi bulduðunu, Resulüllah ve ilk halifeler tarafýndan devlet mührü olarak kullanýldýðýný kaydeder. (M. Hamîdullah, Ýslâm Peygamberi, II, 1026)
Bütün bu bilgilere dayanarak Peygamberimizin yüzüðünü ve mührünü temsili bir resmini yazýnýn baþýnda görebilirsiniz.
Enes b. Mâlik ve Abdullah b. Ömer, bu mührün Peygamberimiz’e has olduðunu þöyle nakletmiþlerdir: Resulüllah (s.a.s) gümüþten yüzük yaptýrdý. Kaþýna “Muhammed Resulüllah” yazýsýný nakþettirdi ve buyurdu ki: “Hiçbir kimse yüzüðüne aynýsýný nakþettirmesin. (Buharî, Libâs 54; Müslim, Libâs 54)
Yine Enes b. Malik demiþtir ki: “Resulüllah (s.a.s) helâya gireceðinde yüzüðünü çýkarýrdý.” (Tirmizî, Libâs 18; Ebû Dâvûd, Tahâre 10)
Ebû Râfi‘ Resulüllah’ýn abdest alýrken –suyun alta nüfuz etmesi için– yüzüðünü hareket ettirdiðini nakleder. (Ýbn Mâce, Tahâre 54). Ayný þekilde Hz. Ali ve Abdullah b. Ömer baþta olmak üzere sahabe ve tabiînden birçok þahsýn abdest alýrlarken yüzüklerini hareket ettirdikleri kaydedilir. (Buharî, Vudû 29; Ýbn Ebî Þeybe, Musannef, I, 44 vd.)
Peygamberimiz (s.a.s) Yüzüðü Hangi Parmaða Takardý?
Enes b. Mâlik (r.a.) ve Ýbn Ömer (r.a.), Peygamber Efendimizin yüzüðü sol elinin serçe parmaðýna taktýðýný naklederler. Ayrýca kimi zaman yüzüðün kaþýný avuç içine gelecek þekilde çevirdiðini kaydederler. (Müslim, Libâs 54-65; Ebû Dâvûd, Hâtem 5)
Bir defasýnda Enes b. Mâlik’e (r.a), Resulüllah’ýn yüzük takýnýp takýnmadýðýný sorduklarýnda þöyle demiþtir: “Evet takýnýrdý. Hatta bir gece Resulüllah (s.a.s) yatsý namazýný gece yarýsý oluncaya kadar tehir etmiþti. Sonra mescide çýkmýþ ve þöyle buyurmuþtu: “Halk namazý kýlmýþ ve uyumuþtur. Siz ise namaz için beklediðiniz müddetçe namaz kýlýyor (gibi ecirde) sayýlýrsýnýz.” Enes b. Mâlik “Sanki ben þu an Resulüllah’ýn yüzüðünün parýltýsýný hâlâ görüyor gibiyim” dedi ve sol elini kaldýrýp serçe parmaðýný göstermek suretiyle yüzüðün yerine iþarette bulundu. (Buharî, Libâs 48)
Resulüllah Efendimiz, bazen yüzüðü sað elinin serçe parmaðýna da takmýþtýr. (Tirmizî, Libâs 16; Ebû Dâvûd, Hâtem 5)
Ancak ekseriyet itibariyle sol eline taktýðý mervîdir. Dört halifenin de sol elin serçe parmaðýna taktýklarý nakledilir. Ayrýca Hz. Hasan, Hz. Hüseyin gibi torunlarýnýn da Resulüllah’a ittibaen yüzüklerini sol ellerine taktýklarý kaydedilir. (Tirmizî, Libâs 16; Ýbn Ebî Þeybe, Musannef, V, 196)
Hz. Ali (r.a.) ise orta ve iþaret parmaðýný göstererek þöyle demiþtir: “Resulüllah (s.a.s) þu iki parmaða yüzük takmamý nehyetti.” (Müslim, Libâs 64)
Bütün bu rivayetlere göre orta ve iþaret parmaðýna yüzük takmak tasvip edilmezken serçe parmak veya yüzük parmaðýna uygun görülmektedir.
Peygamberimizin Yüzüðünün Ýlk Halifelere Ýntikali
Resulüllah (s.a.s) vefat edince parmaðýndaki mühürlü yüzük çýkarýldý. Hz. Ebû Bekr (r.a.) halife sýfatýyla devlet baþkanlýðýna getirilince yüzüðü teslim aldý. Resulüllah’ýn yaptýðý gibi yüzüðü sol elinin serçe parmaðýna taktý ve yazýþmalarda devlet mührü olarak kullandý. Ayný þekilde Hz. Ömer ve Hz. Osman’a intikal etti. (M. Hamîdullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, Beyrut 1987, s. 371)
Fakat Hz. Osman’ýn hilafetinin altýncý senesinde (h.30/m.650) yüzük kayboldu. Abdullah b. Ömer ve Enes b. Mâlik bu hâdiseyi þöyle haber vermektedirler:
Resulüllah’ýn yüzüðü vefatýna kadar elinde (parmaðýnda) idi. Sonra Hz. Ebû Bekr, Hz. Ömer ve Hz. Osman’a intikal etti. Bir defasýnda Hz. Osman Erîs kuyusunun baþýna oturmuþtu. Yüzüðü mahallinden çýkarmýþ, elinde çeviriyordu. Derken yüzük kuyuya düþtü. Hz. Osman’ýn nezaretinde üç gün boyunca kuyunun suyunu çekerek boþaltmamýza raðmen onu bulamadýk. (Buharî, Libâs 55)
Erîs kuyusu, Mescid-i Nebevi ile Kubâ Mescidi arasýndaki hurmalýklarda yer almaktadýr. Resulüllah’ýn hâtemi düþtükten sonra “Bi’ru Hâtem” namýyla þöhret bulan kuyu, halen Medine’deki ziyaretgâhlardan birisidir.
Arama çalýþmalarý sonuç vermeyince Hz. Osman baþka bir yüzük yaptýrmýþtýr. (Ebû Dâvûd, Hâtem 1)
Bu arada Peygamber Efendimizin yüzüðünün/mührünün zayi olmasýyla alakalý yanlýþ bir kanaatin tashih edilmesinde yarar var: Hz. Osman’ýn yüzüðü kuyuya düþürüp kaybetmesiyle birlikte hilafetinde ciddi sýkýntýlar yaþadýðý, þehit edilmesine kadar fitnelere maruz kaldýðý… þeklinde itham edenler olmuþtur. Ne var ki bütün fitneleri yüzüðün zayi edilmesine baðlamak Ýslâm inanç ve akidesine katiyen uygun deðildir. Hem Hz. Osman yüzüðü bilerek ve isteyerek kuyuya düþürmüþ deðildir. Üstelik kuyudan çýkartýlmasý için çok çaba harcadýðý malumdur. Böyle bir takdir sebebiyle Hz. Osman’ý itham etmek doðru deðildir.
Buraya kadar tahlil etmeye çalýþtýðýmýz yüzük mühre ait hususiyetleri, günümüze intikal eden orijinal vesikalarla da özleþtirmek mümkündür. Nitekim Resulüllah’ýn orijinal mektuplarýndan dördü Topkapý Sarayý Mukaddes Emanetler Dairesi’nde mevcuttur. Deri üzerine mürekkeple yazýlmýþ bu mektuplar Peygamber(lik) mührüyle mühürlenmiþtir. M. Hamîdullah, birçok eserinde bu mektuplar hakkýnda geniþ bilgi vermiþtir. (Bkz. M. Hamîdullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, s. 100; Ýslam Peygamberi, I, 43) Ayrýca Hilmi Aydýn’ýn hazýrladýðý “Hýrka-i Saadet Dairesi ve Mukaddes Emanetler” (Ýstanbul, 2004) adlý eserde bu mektuplarýn metinleri ve üzerindeki mühürler renkli fotoðraflarla sunulmuþtur.
Altýn ve Gümüþ Yüzüðün Hükmü
Peygamber Efendimiz (s.a.s), Necaþî’nin göndermiþ olduðu hediyeleri kabul ettiðini izhar etmek üzere Habeþî kaþlý altýn yüzüðü sadece bir defa –o güne mahsus– takmýþtýr. Ardýndan yüzüðü çýkarmýþ ve ashabýna hitaben bu tür altýn ziynetlerin erkekler için meþrû olmadýðýný bildirmiþtir. Altýn yüzüðü kýz torununa hediye etmek suretiyle kadýnlar için meþrû olduðunu göstermiþtir. Akabinde gümüþten bir yüzük yaptýrmýþ ve kaþýna “Muhammed Resulüllah” mührünü nakþettirmiþtir.
Peygamber Efendimizin bu uygulamasýný örnek alan ashab-ý kirâm, altýn yüzük takmaktan vazgeçmiþler ya da yüzüklerini gümüþe tebdil etmiþlerdir. Enes b. Malik ve Abdullah b. Ömer bu hususu þöyle anlatýrlar:
“Resulüllah (s.a.s) altýn yüzük takmýþtý. Yüzüðünü hemen çýkardý ve “Artýk ebediyen bu yüzüðü takmayacaðým” buyurdu. Bunun üzerine ashab da altýn yüzüklerini çýkardýlar.” (Buharî, Libâs 45, 53; Müslim, Libâs 51)
Resulüllah’ýn altýn yüzüðü erkekler için meþrû görmediðine dair Hz. Ömer, Hz. Ali, Abdullah b. Mes’ûd, Ebû Mûsâ el-Eþ‘arî, Ýmrân b. Husayn, Ebû Hureyre, Ýbn Abbâs, Berâ b. Âzib ve daha birçok sahabeden gelen tevatür hükmünde rivayetler vardýr. Bu rivayetlerde; Resulüllah’ýn altýn yüzüðü yasakladýðýna dair söz ve uygulamalarýn yaný sýra sahabe uygulamalarý da yer almaktadýr. (Buharî, Libâs 45; Müslim, Libâs 51; Tirmizî, Libâs 13; Ebû Dâvûd, Hâtem 3; Nesaî, Libâs 76-7. Ýbn Ebî Þeybe, Musannef, V, 193)
Akik Yüzük
Resulüllah’ýn (s.a.s) akik yüzük taktýðýna dair mevsûk bir rivayet yoktur. Akik yüzüðü tavsiye etmesi konusundaki rivayetler ise sýhhat ve sübût yönünden tenkit edilmiþtir. Hadis münekkitleri, akik, zümrüt, yâkut, zebercet gibi deðerli taþlarý ihtiva eden yüzükler hakkýnda Peygamberimizden sahîh rivayet gelmediðini belirtmiþlerdir. (Bkz. Ýbn Hibbân, Kitâbu'l-Mecrûhîn, Haleb 1396, III, 138; Ýbn Adiy, el-Kâmil, Beyrut 1988, VII, 146; Ukaylî, ed-Du‘afâ, Beyrut, ts., IV, 449; Ýbnu’l-Cevzî, el-Ýlelu’l-mütenâhiye, Beyrut 1403, II, 693; Kitâbu’l-Mevzûât, Beyrut 1983, III, 56-59; Zehebî, Mîzân, I, 530; IV, 448)
Akik yüzük kullanmak caizdir, sünnet deðildir. Bu konudaki þu rivayet ise تختموا بالعقيق “Akik yüzük takýnýn.” malüldür. (Hatîb el-Baðdâdî, Târîhu Baðdâd, XI, 251; Deylemî, Müsnedü’l-Firdevs, II, 57; Ukaylî, Du‘afâ, IV, 448.)
Bu rivayet, isnâd yönünden za‘fiyeti bir tarafa, metin yönünden hatalý nakledilmiþtir. Zira تَخَتّمُوا [tehattemû =yüzük takýnýn] ibaresinin aslýnda تخَيّمُوا [tehayyemû = çadýr kurup ikamet edin] þeklinde olduðu, ancak ravinin ي harfini hataen ت olarak nakletmesi sebebiyle yukarýdaki ibareyle nakledildiði kaydedilmektedir. Hadisteki bu tür harf veya kelime hatalarýna tashîf denilmektedir. Yukarýdaki rivayetin metin yönünden doðrusu تخَيّمُوا بالعقيق “Akîk vâdisinde çadýr kurun/ikamet edin.” olmalýdýr. Nitekim Ebû Ahmed el-Askerî, Tashîfâtu’l-muhaddisîn adlý eserinde bu hususu beyan eder. Ali el-Kârî, Münâvî ve Aclûnî gibi hadis münekkitleri de bu görüþe destek verirler. (Bkz. el-Askerî, Tashîfâtu’l-muhaddisîn, Kahire 1982, I, 360; Ali el-Kârî, el-Esrâru’l-merfû‘a, Beyrut 1985, s. 94; el-Münâvî, Feyzu'l-kadîr þerhu Câmi´i’s-saðîr, III, 236; el-Aclûnî, Keþfu'l-hafâ, I, 356)
Akikle ilgili bu rivayet hatasýnýn tashîh edilmesi gerekmektedir. Zira Resulüllah’ýn hadislerinde zikredilen akîk, yüzük taþý deðil, bilakis Medine’deki Akîk vâdisidir. Yukarýdaki rivayetin bazý kayýtlarýnda þöyle bir ziyade vardýr: .فإنه واد مبارك “...çünkü o mübârek bir vâdidir.” Ne var ki تخَيّمُوا ibaresi hatalý nakledildiði için, tabiatýyla hadisin devamýnda yer alan ifadeler de akik yüzükle irtibatlý zannedilmekte ve þu þekilde hatalý yorumlanmaktadýr: Akik yüzük mübarektir; bereket kaynaðýdýr; fakirliði giderir; sýkýntýyý, tasa ve kederi bertaraf eder... Hatta yüzükteki akik taþýnýn parmaða temas etmesi hakkýnda da birçok hikmetler zikredilmektedir ki, bunlarýn güvenilir bir dayanaðý yoktur.
Oysa Resulüllah (sallallhu aleyhi ve sellem)’in tavsiye buyurduðu akik, Medine’nin kuzeybatý-güneybatý istikametindeki meþhur vâdinin adýdýr. Bu vâdinin isim benzerliði dýþýnda akik taþýyla herhangi bir ilgisi yoktur. Orada ne akik taþý ne de deðerli bir taþ vardýr. Akik taþý daha ziyade Yemen taraflarýnda bulunmaktadýr.
Rivayetlerde ifade edildiði üzere; Resulüllah (s.a.s) Medine’ye girip çýkarken yol üstündeki Akîk vâdisinde konaklamýþ, serin havasýndan ve suyundan istifade etmiþ ve ashabýna da tavsiye buyurmuþtur. Ýbn Sa‘d, Resulüllah’ýn (s.a.s) Akîk vâdisinde konakladýðýný ve Rûme denilen kuyudan su içtiðini kaydeder. (Tabakât, I, 504)
Özellikle sýcaklarýn arttýðý dönemlerde Medine için ayrý önem taþýyan Akîk vadisi, serin havasý ve suyuyla bir sayfiye yeridir. Kimi sahabîlerin orada yazlýklarýnýn olduðu, hatta orada vefat ettikleri kaydedilmektedir. (Hâkim, Müstedrek, III, 496, 566, 580)
Bundan baþka Zülhuleyfe mevkii, Medine havalisi için mîkat (ihrama girme) yeridir. Akîk vâdisi de Zülhuleyfe’ye kadar uzanmaktadýr. Bu mevkide ihramlý olarak konaklayan Resulüllah (s.a.s) Akîk’in mübarek bir vâdi olduðunu beyân buyurmuþtur. (Buharî, Hac 16)
Dolayýsýyla hadislerde mübarek olduðu ifade edilen akik, yüzük taþý deðil, mezkûr vâdidir.
Sonuç
Peygamber Efendimiz (s.a.s) Mekke döneminde yüzük kullanmamýþtýr. Medine’ye hicretten 6 sene sonra Necaþî’nin hediye olarak gönderdiði Habeþî kaþlý altýn yüzüðü, gönderen þahsa deðer verdiðini izhar etmek üzere sadece o gün parmaðýna takmýþtýr. Sonrasýnda kýz torunu Ümâme’ye hediye etmiþtir. Bir süre sonra gümüþ bir yüzük yaptýrmýþ ve kaþýna “Muhammed Resulüllah” mührünü nakþettirmiþtir. Bu arada altýn ziynetlerin erkekler için meþrû olmadýðýný bildirmiþtir. Ashabdan altýn yüzük takmakta olanlar ise yüzüklerini çýkarmýþlar yahut gümüþ ile tebdil etmiþlerdir.
Peygamber Efendimiz gümüþ yüzüðünü genellikle sol elinin serçe parmaðýna takmýþ ve yazýþmalarda mühür olarak kullanmýþtýr. Vefatýndan sonra ilk halifelere intikal eden bu yüzük Hz. Osman’ýn hilafetinin altýncý senesinde Medine’deki Erîs kuyusuna düþmüþtür. Bütün çabalara raðmen bulunamamýþtýr. Hz. Osman da baþka bir yüzük-mühür yaptýrmýþtýr. Ýlerleyen yýllarda vali gibi üst düzey idarecilerin yaný sýra alt kademede görev yapan kimseler de kendilerine mahsus mühürlü yüzük yaptýrmak suretiyle bu uygulamayý sürdürmüþlerdir.
* Harran Üniv. Ýlahiyat Fak. Öðrt. Üyesi
apaksoy@yeniumit.com.tr
